نقش هنر در پیشگیری از حوادث شهری

هنر، این زبان جهانیِ فهم و ارتباط، نه‌تنها برای آراستن چهره‌ی شهر بلکه برای آگاه‌سازی، هشدار، آرام‌سازی و حتی هدایت رفتاری شهروندان، ابزاری بی‌بدیل است. اگر شهر را صحنه‌ای برای کنش‌های انسانی بدانیم، بی‌تردید هنر می‌تواند طراحی این صحنه را به گونه‌ای پیش ببرد که از بروز بسیاری از خطرات پیشگیری شود.

---

زبان بصری هنر در گرافیک شهری

نخستین عرصه‌ای که هنر مستقیماً در پیشگیری از حوادث شهری ورود می‌کند، گرافیک دیزاین محیطی است. علائم هشدار، تابلوهای راهنما، اعلان‌های ایمنی در مترو، ترمینال، کارگاه‌ها و معابر عمومی، همگی نیازمند بیانی‌اند که در یک نگاه، بدون وابستگی به سواد خواندن، پیام را منتقل کنند.

زبان بصری، از طریق رنگ، شکل، تضاد و نماد، می‌تواند مخاطب را آگاه سازد یا هشدار دهد. تابلویی که با اصول گرافیکی صحیح طراحی شده باشد، بسیار بیش از یک علامت خام یا متن ساده در جذب توجه و واکنش مناسب مؤثر است. انتخاب رنگ‌های خاص برای معانی خاص (قرمز برای خطر، زرد برای احتیاط، سبز برای ایمنی)، بهره‌گیری از فرم‌های آشنا (دایره، مثلث، مربع) و ایجاد هماهنگی بین نشانه‌ها، همگی از شیوه‌هایی‌اند که گرافیک می‌تواند جان انسان‌ها را نجات دهد.

---

هنرهای محیطی؛ فضاهایی ایمن‌تر برای زیستن

در ادامه‌ی همین خط بصری، هنرهای محیطی نظیر نقاشی دیواری، دیوارنگاره‌ها، حجم‌های شهری و رنگ‌آمیزی معابر نیز نقشی کلیدی در ارتقاء حس امنیت دارند. یک دیوار سرد و خام می‌تواند القاکننده‌ی ترس، ناامنی و حتی زمینه‌ساز بروز جرم باشد؛ اما همین دیوار، اگر میزبان تصویری انسانی، رنگارنگ و امیدبخش باشد، به منبعی از آرامش و آگاهی بدل می‌شود.

در بسیاری از شهرهای پیشرو، دیوارنگاره‌هایی با مضامین ایمنی، مشارکت شهروندی، رعایت قوانین و احترام به حقوق دیگران اجرا می‌شود. این تصاویر نه‌تنها بر دیوار که بر ذهن رهگذران حک می‌شوند. آنچه چشم می‌بیند، ذهن تکرار می‌کند و در نهایت رفتار شکل می‌گیرد.

---

روایت هنری؛ از تئاتر خیابانی تا ویدیوی آموزشی

هنرهای نمایشی، داستانی و دیداری نیز جایگاهی بی‌بدیل در فرآیند آموزش و پیشگیری از حوادث دارند. تئاتر خیابانی درباره رعایت اصول عبور و مرور، انیمیشن‌هایی درباره خطرات برق و گاز، ویدیوهای خلاقانه با زبانی طنز درباره بی‌احتیاطی در رانندگی یا کارگاه‌های صنعتی، همه می‌توانند بسیار مؤثرتر از هشدارهای خشک و رسمی عمل کنند.

امروزه با گسترش شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های تصویری، مردم به روایت علاقه‌مندترند تا دستور. بنابراین، انتقال پیام ایمنی از طریق هنرهای داستان‌گو می‌تواند اثرگذاری دوچندان داشته باشد. داستان، تصویر، صدا و احساس، همراه با خلاقیت، پیام را ماندگار و تبدیل به فرهنگ می‌کنند.

---

طراحی شهری؛ وقتی فرم، ضامن ایمنی می‌شود

بخش عمده‌ای از پیشگیری از حوادث، در گرو طراحی صحیح فضاهای شهری است. این طراحی، اگر با نگاهی هنری و انسان‌محور انجام شود، می‌تواند فضایی نه‌فقط زیبا، بلکه ایمن بیافریند. استفاده از نورپردازی در فضاهای تاریک، طراحی مسیرهای قابل فهم برای عابران، جای‌گذاری رنگ‌ها و سطوح بافت‌دار برای راهنمایی نابینایان، نشانه‌گذاری مسیرهای اضطراری، و حتی انتخاب مصالح مناسب در کف‌سازی پیاده‌روها، همه نیازمند نگاه هنرمندانه‌ی معماران و گرافیک‌دیزاینرهاست.

برای نمونه، یک پارک بازی که با خطوط نرم، رنگ‌های شاد، مصالح نرم و فرم‌های ملایم طراحی شده باشد، از نظر روانی و فیزیکی، خطر کمتری برای کودکان دارد. یا یک ایستگاه مترو که با تابلوهای واضح، مسیرهای مشخص، نورپردازی استاندارد و رنگ‌های هدایتگر طراحی شده باشد، به‌مراتب کمتر زمینه‌ساز سردرگمی یا حادثه خواهد بود.

---

هنر، حافظ سلامت روان و مانع حوادث انسانی

در نگاهی عمیق‌تر، بسیاری از حوادث شهری نه محصول خطای فنی، بلکه برآمده از اختلالات رفتاری و روانی‌اند. خشونت، اعتیاد، پرخاشگری، ناامیدی و افسردگی، زمینه‌ساز رفتارهایی‌اند که به حوادث می‌انجامند. هنر، در این میدان، نقش پادزهر را ایفا می‌کند.

حضور عناصر هنری در شهر – از موسیقی زنده در پارک تا گالری‌های عمومی، از مجسمه‌های تعاملی تا نورپردازی شبانه‌ی معابر – می‌تواند از سطح تنش اجتماعی بکاهد و سلامت روان جمعی را ارتقاء دهد. مطالعات نشان داده‌اند که زیبایی هنری در فضاهای شهری، احساس تعلق، امنیت و رضایت را افزایش می‌دهد. بدین ترتیب، هنر در پیشگیری از حوادث، نه‌تنها بر بدن بلکه بر روان جامعه اثر می‌گذارد.

---

نتیجه‌گیری: بازاندیشی در مدیریت شهری با تکیه بر هنر

شهر، عرصه‌ی زیست انسانی است و انسانی که در آن زندگی می‌کند، بیش و پیش از مقررات، به زبان فهم‌پذیر و دل‌نشین هنر نیاز دارد. در عصر پیچیده‌ی زندگی شهری، ایمنی نه صرفاً حاصل دیوار و دوربین و دستور، بلکه نتیجه‌ی فرهنگ‌سازی، ارتقاء درک عمومی و هدایت حس و رفتار انسان‌هاست. و این، دقیقاً همان کاری است که هنر می‌تواند و باید انجام دهد.

اکنون زمان آن رسیده است که مدیران شهری، طراحان، گرافیک‌دیزاینرها، معماران و هنرمندان، همه در کنار هم، شهر را نه‌فقط برای زیستن، بلکه برای زیستن ایمن‌تر بازطراحی کنند. چرا که شهری که به زبان هنر سخن می‌گوید، شهری است که می‌تواند جان انسان‌ها را نجات دهد، پیش از آن‌که حادثه‌ای رخ دهد.

---

منابع:

1. یزدان‌پناه، فریبا. (۱۳۹۸). نقش هنرهای شهری در کاهش آسیب‌های اجتماعی. تهران: انتشارات سمت.

2. فرهودی، مهدی؛ محمدی، زهرا. (۱۴۰۰). «گرافیک محیطی و نقش آن در ارتقای ایمنی فضاهای شهری»، فصلنامه هنر و جامعه، سال دهم، شماره ۳، صص ۷۲–۸۵.

3. کرمی، ناهید. (۱۳۹۵). هنر، فضای شهری و هویت اجتماعی. مشهد: نشر گام نو.

4. موسوی، علی. (۱۴۰۱). «کارکردهای روان‌شناختی هنر در طراحی فضاهای شهری»، فصلنامه مطالعات شهری ایران، شماره ۲۴، صص ۱۰۲–۱۱۸.

5. سازمان زیباسازی شهر تهران. (۱۴۰۲). راهنمای طراحی دیوارنگاره‌های ایمنی در مناطق شهری. تهران: انتشارات داخلی سازمان.

حسین نوروزی، پژوهشگر مطالعات هنر