چالش حقوق بازنشستگان آینده؛ نگاه پاک سرشت به قوانین امروز

به گزارش رکنا، سلیمان پاک‌سرشت رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی در جمع خبرنگاران به مناسبت هفته پژوهش گفت: هفته پژوهش در تقویم اجرایی سازمان‌های بزرگ، اغلب به آئینی نمادین برای تکریم مقام علم و عالمان فرو کاسته می‌شود؛ فرصتی برای ارائه بیلان‌های کمی، تعداد مقالات و برگزاری همایش‌های پرطمطراق. اما برای نهاد عظیمی چون سازمان تأمین اجتماعی که امروز در یکی از حساس‌ترین پیچ‌های تاریخی خود قرار دارد، نگریستن به پژوهش به مثابه یک «کالای لوکس» یا یک «فضیلت اداری»، خطایی راهبردی و نابخشودنی است.

وی ادامه داد: امروز ما دیگر در دوران آرامش و ثبات نسبی دهه‌های پیشین نیستیم که بتوان با تکیه بر «تجربه زیسته» مدیران و «شهود مدیریتی»، کشتی‌بانی کرد. سازمان تأمین اجتماعی، به عنوان بزرگترین نهاد بیمه‌گر اجتماعی کشور که چتر حمایتی خود را بر سر نیمی از جمعیت ایران گسترده است، با ابرچالش‌هایی روبروست که ماهیتی چندوجهی، پیچیده و غیرخطی دارند. در چنین اتمسفری، پژوهش دیگر نه یک ضمیمه فرهنگی، بلکه دقیقاً «سامانه ناوبری» و «قطب‌نمای بقا» در توفان ناترازی‌هاست.

پاک سرشت تصریح کرد: مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی، به عنوان مغز افزار و کانون تفکر این سازمان، رسالتی فراتر از تولید کتاب و مقاله دارد. رسالت ما، ترجمه دغدغه‌های انتزاعی علمی به راهکارهای انضمامی اجرایی و ایجاد پلی میان «دقت‌های آکادمیک» و «الزامات اجرایی» است.

وی با تاکید بر عبور از تعارفات معمول، به واکاوی عمیق جایگاه پژوهش در زیست‌بوم تأمین اجتماعی، چالش‌های پیش‌رو و تجربیات جهانی پرداخت.

زیست‌بوم بحرانی و ضرورت گذار به سیاست‌گذاری شواهد محور

رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی گفت: اگر بخواهیم وضعیت کنونی نظام‌های بازنشستگی و تأمین اجتماعی را در یک واژه خلاصه کنیم، آن واژه «عدم قطعیت» است. اما در ایران، این عدم قطعیت با واقعیتی تلخ‌تر به نام «ناترازی انباشته» گره خورده است. پدیده‌هایی چون «پیری جمعیت»، کاهش ضریب پشتیبانی به زیر سطوح بحرانی و تغییرات شتابان بازار کار، دیگر هشدارهایی برای آینده نیستند؛ بلکه واقعیت‌های جاری روزمره ما هستند.

پاک سرشت، بزرگترین آفت مدیریت را تصمیم‌گیری بر اساس «آزمون و خطا» دانست و افزود: تاریخ سیاست‌گذاری در ایران مشحون از تصمیماتی است که با نیت خیر اتخاذ شده‌اند، اما به دلیل فقدان پیوست پژوهشی و عدم پیش‌بینی پیامدها، نتایج معکوس به بار آورده‌اند. ما در ادبیات جامعه‌شناسی و سیاست‌گذاری، مفهومی داریم تحت عنوان «پیامدهای ناخواسته» و کنش پژوهش دقیقاً ابزاری برای به حداقل رساندن این پیامدهای ناخواسته است.

وی تصریح کرد: رویکرد ما در مؤسسه عالی پژوهش، گذار از مدیریت مبتنی بر سلیقه به سیاست‌گذاری شواهد محور است. ما معتقدیم هیچ طرحی نباید بدون عبور از فیلتر دقیق ارزیابی‌های علمی و آکچوئری اجرایی شود. دوران حکمرانی بر اساس حدس و گمان به پایان رسیده است؛ امروز، داده‌ها سخن می‌گویند.

چالش‌های درونی: وقتی صندوق‌ها پیر می‌شوند

رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی مسئله پژوهش در تأمین اجتماعی را جدا از مسئله «بحران صندوق‌ها» ندانست و گفت: بیایید با اعداد صادق باشیم. سونامی سالمندی که در کشورهای توسعه‌یافته طی یک قرن رخ داد، در ایران طی چند دهه در حال وقوع است. پنجره جمعیتی ما در حال بسته شدن است و بار تکفل بر دوش نیروی کار فعال، روز به روز سنگین‌تر می‌شود.

پاک سرشت ادامه داد: پژوهش‌های ما در مؤسسه نشان می‌دهد که مداخله‌گری‌های غیرکارشناسی در قوانین بازنشستگی - از بازنشستگی‌های پیش از موعد گرفته تا قوانین حمایتی بدون منبع پایدار - تعادل منابع و مصارف را به شدت برهم زده است. اینجا دقیقاً نقطه‌ای است که پژوهش وارد می‌شود تا با زبان علمی و منطق اجتماعی هشدار دهد: شما نمی‌توانید با قوانین امروز، حقوق بازنشستگان فردا را تضمین کنید.

وی یکی از محورهای اصلی پژوهش‌های مؤسسه را تمرکز بر «عدالت بین‌نسلی» اعلام کرد و ادامه داد: تأمین اجتماعی، میثاقی است میان نسل‌ها. وقتی ما امروز بدون پشتوانه محاسباتی، تعهداتی را برای صندوق ایجاد می‌کنیم، در واقع دست در جیب نسل‌های آینده کرده‌ایم. پژوهش اخلاقی، پژوهشی است که صدایِ نسل‌هایِ هنوز به دنیا نیامده را در محاسبات امروز بگنجاند. ما در مؤسسه تلاش کرده‌ایم با انجام مطالعات محاسباتی دقیق، تصویری شفاف از آینده مالی سازمان تا افق‌های ۱۴۳۰ و ۱۴۵۰ ارائه دهیم تا سیاست‌گذار بداند هر امضای امروز، چه هزینه‌ای برای فردای ایران دارد.

نگاهی به تجربیات جهانی: ما تنها نیستیم

پاک سرشت تاکید کرد: بسیار حیاتی است که بدانیم ایران در مواجهه با چالش‌های تأمین اجتماعی تنها نیست. بحران پایداری صندوق‌های بازنشستگی، یک مسئله جهانی است، اما راه‌حل‌ها بومی و متناسب با بافت هر کشور هستند. تجربیات کشورهایی که ما در مؤسسه به دقت رصد می‌کنیم، درس‌های بزرگی برای ما دارد.

به عنوان مثال، اصلاحات اخیر در نظام بازنشستگی فرانسه یا تغییرات ساختاری در کشورهای اسکاندیناوی، نشان می‌دهد که دولت‌ها چگونه با استفاده از «گفتگوی اجتماعی» و پشتوانه پژوهشی، دست به اصلاحات دردناک اما ضروری می‌زنند. در بسیاری از کشورهای موفق، مؤسسات پژوهشی مشابه ما، نقش «میانجی بی‌طرف» را بازی می‌کنند. آنها داده‌هایی تولید می‌کنند که مورد اعتماد کارگران، کارفرمایان و دولت است.

رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی، گذار از نظام‌های تک‌لایه به نظام‌های چندلایه تأمین اجتماعی را یکی از حوزه‌هایی دانست که پژوهش‌های تطبیقی مؤسسه بر آن متمرکز است.

وی تصریح کرد: تجربه جهانی نشان می‌دهد تکیه صرف بر یک صندوق عمومی دولتی (لایه اول)، در درازمدت پاسخگو نیست و باید لایه‌های مکمل و خصوصی با نظارت دقیق تنظیم‌گری فعال شوند. اما کپی‌برداری کورکورانه از نسخه‌های بانک جهانی یا صندوق بین‌المللی پول نیز خطاست؛ هنر پژوهشگر ایرانی، بومی‌سازی این الگوها با مختصات اقتصاد سیاسی و اجتماعی ایران است.

پاک سرشت گفت: همچنین در سطح جهانی شاهد حرکت به سمت «تأمین اجتماعی دیجیتال» و استفاده از کلان‌داده‌ها برای شناسایی تقلب، بهینه‌سازی درمان و پیش‌بینی فقر هستیم. ما نیز در مؤسسه عالی پژوهش، قدم‌های نخستین را برای تحلیل داده‌کاوی در پرونده‌های الکترونیک و نسخه‌نویسی الکترونیک برداشته‌ایم تا الگوی مصرف و درمان را به نفع بیمه‌شدگان بهینه کنیم.

رویکرد جامعه‌شناختی: تأمین اجتماعی فراتر از عدد و رقم

این جامعه‌شناس ادامه داد: تقلیل دادن سازمان تأمین اجتماعی به یک «بنگاه مالی» یا «صندوق پرداخت مستمری»، بزرگترین ظلم به این نهاد است. تأمین اجتماعی، مهم‌ترین ابزار حاکمیت برای تولید همبستگی اجتماعی و اعتماد عمومی است. پژوهش‌های ما در حوزه «فقر و نابرابری» نشان می‌دهد که کارکرد تأمین اجتماعی تنها توزیع پول نیست، بلکه جلوگیری از سقوط طبقه متوسط به زیر خط فقر است. ما در مؤسسه، مطالعات گسترده‌ای را روی مفهوم «تاب‌آوری اجتماعی» آغاز کرده‌ایم و سوال ما این است که سیاست‌های ما چه تأثیری بر زندگی روزمره کارگران غیررسمی، زنان سرپرست خانوار و حاشیه‌نشینان دارد؟

وی اعلام کرد: در همین زمینه نهادینه کردن «ارزیابی تأثیرات اجتماعی» در تصمیمات کلان سازمان بسیار مهم است. قبل از اینکه بخشنامه‌ای صادر شود یا قانونی تغییر کند، باید بدانیم این تصمیم چه پیامدی بر سرمایه اجتماعی سازمان دارد. آیا اعتماد را فرسایش می‌دهد یا تقویت می‌کند؟ پژوهش‌های کیفی، مردم‌نگاری سازمانی و نظرسنجی‌های مستمر از ذی‌نفعان، ابزارهایی هستند که صدای خاموش جامعه هدف را به گوش مدیران عالی می‌رسانند.

چالش‌های مؤسسه: پیوند علم و اجرا

رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی گفت: باید صادقانه اعتراف کنیم که مسیر پژوهش در بدنه اجرایی کشور، همواره هموار نیست. یکی از چالش‌های اصلی ما در مؤسسه عالی پژوهش، «شکاف زبانی» میان پژوهشگران و مدیران اجرایی است. پژوهشگر به دنبال دقت علمی و واکاوی ریشه‌ای است، در حالی که مدیر اجرایی به دنبال راهکار سریع و عملیاتی برای حل بحران امروز است.

وی افزود: هنر ما در دوره جدید مدیریت مؤسسه، پر کردن این شکاف بوده است. ما تلاش کرده‌ایم خروجی‌های پژوهشی را از قالب «گزارش‌های قطور کتابخانه‌ای» خارج کرده و به «بسته‌های سیاستی (Policy Briefs)،«گزارش‌های مدیریتی» و داشبوردهای اطلاعاتی تبدیل کنیم. ما پژوهش را به اتاق‌های تصمیم‌گیری برده‌ایم.

پاک سرشت اظهار کرد: همچنین، با چالش عدم دسترسی به داده‌های شفاف و یکپارچه مواجه بوده‌ایم که خوشبختانه با رویکرد هوشمندسازی سازمان، این نقیصه در حال برطرف شدن است. باور من این است که «داده»، نفت جدید سازمان تأمین اجتماعی است. اگر نتوانیم داده‌های بیمه‌ای، درمانی و سرمایه‌گذاری را کاوش و تحلیل کنیم، گنجینه‌ای عظیم را از دست داده‌ایم.

نقشه راه آینده: دعوت به هم‌اندیشی نخبگانی

وی در پایان تاکید کرد: درهای مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی به روی تمام اندیشمندان، دانشگاهیان و دلسوزان کشور باز است. مسائل سازمان تأمین اجتماعی، مسائل ملی هستند و حل آن‌ها نیازمند خرد جمعی ملی است. ما نمی‌توانیم در اتاق‌های دربسته برای سرنوشت ۴۵ میلیون ایرانی تصمیم بگیریم.

رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی اولویت‌های پژوهشی مؤسسه در سال پیش‌رو را چنین اعلام کرد: پایداری منابع و مصارف با ارائه مدل‌های اصلاحات پارامتریک و سیستمی با کمترین تنش اجتماعی. تحول دیجیتال با استفاده از هوش مصنوعی و داده‌کاوی برای هوشمندسازی نظارت و خدمات، توسعه پوشش بیمه‌ای با یافتن راهکارهایی برای بیمه کردن شاغلین پلتفرمی (Gig Economy) و مشاغل غیررسمی و ارزیابی فقر و رفاه با رصد دقیق خط فقر و قدرت خرید مستمری‌بگیران برای چانه‌زنی‌های مزدی.

پاک سرشت گفت: هفته پژوهش فرصتی است تا دوباره با خود عهد ببندیم که به «پژوهش» اعتماد کنیم. راه نجات صندوق‌های بازنشستگی از مسیر پوپولیسم و تصمیمات هیجانی نمی‌گذرد؛ راه نجات، مسیری سخت، فنی و مبتنی بر شواهد علمی است. مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی متعهد است که چراغ این مسیر را روشن نگه دارد و با صراحت علمی، واقعیت‌ها را هرچند تلخ به سیاست‌گذاران بازتاب دهد و بیایید امیدوار باشیم که با هم‌افزایی قدرت اجرا و نور دانش، بتوانیم سازمانی پایدارتر، پویاتر و عادلانه‌تر برای نسل‌های امروز و فردای ایران بسازیم.