بی‌توجهی به سنگ‌ها یعنی نابودی تمدن و طبیعت/ مهرنیا: اگر دوباره به سنگ برگردیم، هم زیبایی و هم محیط زیست را نجات می‌دهیم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، از دور به نظر خاموش‌اند، سخت و بی‌جان. اما سنگ‌ها، آن‌چنان که تاریخ زمین را در لایه‌لایه‌ی خود ثبت کرده‌اند، حافظه‌ی بی‌زبان این سیاره‌اند. آن‌ها گاه از دل آتش زاده می‌شوند، گاه از فشار سالیان، و گاه از فرسایش تدریجی باد و باران. اما تأثیرشان فقط در ساختار زمین‌شناسی خلاصه نمی‌شود؛ هر سنگی، نقشی دارد در شکل‌گیری تمدن، معماری، فرهنگ، روان، و حتی خُلقیات ملت‌ها.

سنگ‌ها نه تنها ساختار زمین، که فرهنگ ملت‌ها را نیز شکل داده‌اند. هر کشور، ترکیبی از سنگ‌هایی خاص دارد که بر معماری، صنایع دستی، باورهای اسطوره‌ای، پزشکی سنتی و حتی روان انسان‌ها تأثیر گذاشته‌اند. در ادامه، نگاهی بیندازیم به چند نمونه برجسته.

ایران؛ زیستن بر سنگ‌های حافظه و هویت

ایران، سرزمینی کوهستانی با تنوع بی‌نظیر سنگ‌هاست. از سنگ‌های آذرین البرز تا سنگ‌های آهکی زاگرس. سنگ مرمر سبز قروه، سنگ لاشه‌ی کوه‌های زاگرس، سنگ فیروزه‌ی نیشابور و سنگ گرانیت خراسان نه تنها در معماری باستانی مثل تخت جمشید و مساجد صفوی، که در حافظه‌ی جمعی مردم نقش دارند.

فیروزه، در باور مردم خراسان، سنگ چشم‌زخم و امید است؛ با خود آرامش و شادی می‌آورد. سنگ لاجورد، که قرن‌ها از معادن بدخشان افغانستان به ایران آورده می‌شد، بر سقف‌ها و محراب‌ها نقش آسمان می‌زد. سنگ برای مردم ایران تنها ماده‌ای ساختمانی نیست؛ او اسطوره دارد، درمان دارد، و تقدس دارد.

هند؛ سنگ‌های شفا، عرفان و معماری

در هند، سنگ‌ها بیش از ماده‌ای معدنی‌اند. آن‌ها بخشی از فلسفه‌ی زندگی‌اند. «شالگرام»، سنگی سیاه از بستر رودخانه‌ی گنگ، در آیین هندو مقدس شمرده می‌شود. معابد با سنگ گرانیت و ماسه‌سنگ ساخته می‌شوند که در برابر زمان مقاوم‌اند.

کریستال‌ها و سنگ‌های قیمتی چون یاقوت، زمرد، و چشم‌ببری در آیورودا برای متعادل‌سازی انرژی بدن استفاده می‌شوند. هر سنگ با یک چاکرا (مرکز انرژی بدن) در ارتباط است. در هند، سنگ‌ها هنوز هم بخشی از طب، روان‌درمانی و آیین‌اند.

ایتالیا، سنگ مرمر کارارا و شکوه تمدن روم

شاید هیچ سنگی به اندازه‌ی مرمر کارارا (Carrara) در ایتالیا با زیبایی‌شناسی غرب پیوند نخورده باشد. این سنگ، ماده‌ی خام مجسمه‌های میکل‌آنژ و معابد روم باستان است. حضور این مرمر سفید در هر بنای عمومی، یادآور تمدنی است که سنگ را به زبان معماری تبدیل کرد.

در ایتالیا، سنگ نه تنها ماده‌ای فیزیکی بلکه تجسم نظم، تعادل و زیبایی کلاسیک است. و هنوز هم در طراحی داخلی، از مرمر به عنوان عنصری اصیل و فرهنگی استفاده می‌شود.

ژاپن، سنگ‌های سکوت و مراقبه

در ژاپن، سنگ بخشی از زیبایی‌شناسی ذن است. باغ‌های سنگی کیوتو، بدون گیاه، فقط با شن و تخته‌سنگ طراحی شده‌اند. هر سنگ نمادی است از کوه، جزیره یا لحظه‌ای از مراقبه. مردم ژاپن به سنگ به چشم موجودی زنده و صاحب انرژی نگاه می‌کنند.

در پزشکی سنتی شرق آسیا نیز سنگ‌هایی چون ژید (jade) برای تصفیه‌ی خون و آرام‌سازی ذهن استفاده می‌شوند. سنگ در ژاپن، نه بر سر بناها، که در درون جان ساکنانش نشسته است.

آفریقا، سنگ، تاریخ مقاومت و حکمت

در جنوب آفریقا، سنگ‌ها حامل روایت‌اند. سنگ‌نگاره‌های صحرای بزرگ و سنگ‌نوشته‌های تمدن زیمبابوه، حافظه‌ی مردم‌اند. سنگ آبسیدین (سنگ شیشه آتشفشانی) در سلاح‌سازی، جواهرات و آیین‌های شمنی کاربرد داشته است.

در فرهنگ‌های بومی، سنگ‌ها نقش حفاظتی دارند. هنوز هم بسیاری از جوامع آفریقایی معتقدند سنگ‌ها می‌توانند روح‌ها را از خانه‌ها دور کنند یا انرژی منفی را جذب کنند.

در روزگاری که بحران اقلیمی، استخراج بی‌رویه، و پروژه‌های توسعه‌ی سودمحور، سنگ‌ها را به عنوان منابع بی‌جان مصرف می‌کنند، باید به یاد آورد که هر تکه سنگ، بخشی از سیستم حیات زمین است. آن‌ها تنظیم‌کننده‌ی دمای زمین‌اند، ذخایر کربن را در خود نگاه می‌دارند، و در اکوسیستم‌های زیرزمینی نقش دارند.

از سوی دیگر، در روان‌درمانی نوین، استفاده از سنگ‌ها در مدیتیشن، زمین‌گیری (grounding)، و تمرکز ذهن دوباره رواج یافته است. حتی در طراحی شهری معاصر، بازگشت به مصالح سنگی برای پایداری محیطی توصیه می‌شود.

 زمین، بی‌سنگ، فقط غبار است

هر قطعه سنگ، یک سطر از کتاب زمین است. این کتاب را نمی‌شود فقط خواند؛ باید لمسش کرد، با آن زندگی کرد، و از آن آموخت. در روز جهانی سنگ، وقت آن است که این حافظان صبورِ زمین را نه تنها به چشم منابع معدنی، که به‌مثابه موجوداتی فرهنگی، حافظه‌مند، و حیاتی بازشناسیم.

دکتر سیدرضا مهرنیا، زمین‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه امام خمینی قزوین، در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی رکنا، از جایگاه سنگ‌ها در شکل‌گیری طبیعت، تمدن و حتی آینده شهرها سخن گفت؛ از عمق زمین تا دل خیابان‌های سنگ‌فرش‌شده.

دکتر مهرنیا ابتدا با توضیحی روشن درباره دسته‌بندی زمین‌شناختی سنگ‌ها آغاز می‌کند: «ما به‌طور کلی سه تیپ سنگ داریم که از منظر منشاء شناختی‌شان تقسیم‌بندی می‌شوند. نخست، سنگ‌های آذرین هستند که منشأ ماگمایی دارند؛ یعنی از اعماق زمین آمده‌اند، جایی که ماده‌ای مذاب و بسیار داغ وجود داشته، این ماده بالا آمده، به سطح زمین رسیده یا در نزدیکی سطح سرد شده و به سنگ تبدیل شده است.»

او می‌افزاید: «این خانواده به‌طور کلی به سنگ‌های آذرین معروف‌اند. حالا بعضی از آن‌ها درونی‌اند؛ یعنی در عمق زمین تشکیل شده‌اند و بعضی بیرونی‌اند که به آن‌ها سنگ‌های آتشفشانی می‌گوییم؛ چون در سطح زمین مشاهده می‌شوند.»

به گفته مهرنیا، دومین دسته، سنگ‌های دگرگونی هستند که طی میلیون‌ها سال تحت فشار و حرارت زیاد بدون ذوب شدن از حالتی به حالت دیگر دگرگون شده‌اند: «این نوع دگرگونی، بدون گذار به حالت مذاب است. سنگ، در وضعیت جامد تحت تأثیر تغییر شکل می‌گیرد.»

و در نهایت، نوع سوم، سنگ‌های رسوبی‌اند که از نظر زمین‌شناسی جوان‌تر از دو دسته دیگر به‌حساب می‌آیند: «این سنگ‌ها، چه قبلاً آذرین بوده‌اند، چه دگرگونی، بر اثر عواملی مثل هوازدگی، باد، باران، رودخانه، دریا و غیره خرد شده‌اند، شسته شده‌اند، کیلومترها جابه‌جا شده‌اند، به‌صورت رسوب ته‌نشین شده و سپس با گذر زمان و فشار سفت شده‌اند و به سنگ رسوبی تبدیل شده‌اند.»

کدام سنگ‌ها ستون‌های تمدن ما را ساخته‌اند؟

مهرنیا با اشاره به اهمیت تاریخی و تمدنی سنگ‌ها، توضیح می‌دهد که سنگ‌های آذرین و دگرگونی بیشترین نقش را در شکل‌گیری تمدن‌ها ایفا کرده‌اند. او به‌عنوان نمونه از سنگ مرمر یاد می‌کند که یکی از اعضای خانواده سنگ‌های دگرگونی است و از هزاران سال پیش تا امروز در معماری و ساخت‌وساز کاربرد داشته است.

وی همچنین تأکید می‌کند که برخی سنگ‌های آذرین مانند گرانیت (که در زبان عامیانه به آن سنگ خارا گفته می‌شود) به‌دلیل مقاومت فوق‌العاده‌شان در برابر فرسایش، همواره برای ساخت بناهای عظیم، مجسمه‌ها و سازه‌های تاریخی به‌کار رفته‌اند.

او نمونه‌ای شاخص از این کاربرد را مجسمه شیر سنگی در همدان می‌داند که از سنگ‌های گرانیتی کوه‌های الوند ساخته شده است: «این سنگ‌ها به‌دلیل استحکام بالای‌شان انتخاب شده‌اند، و همین است که باعث شده آن‌ها پس از هزاران سال همچنان باقی بمانند. وقتی به سازه‌هایی مانند تخت‌جمشید نگاه می‌کنید، می‌بینید که انتخاب سنگ‌ها با دقت و ملاحظات مقاومت در برابر هوازدگی انجام شده است.»

تمدن‌های سنگی از فلات ایران تا آمریکای جنوبی

مهرنیا درباره گستره تمدن‌هایی که از سنگ بهره برده‌اند، می‌گوید: «واقعیت این است که در هر جایی که تمدن دیرینه وجود داشته، حتماً از سنگ به‌عنوان عنصر سازنده استفاده شده است. مثلاً بین‌النهرین، مصر یا فلات ایران، همگی دارای تمدن‌های سنگی هستند. اما این منحصر به منطقه ما نیست.»

او با اشاره به تمدن مایاها در آمریکای جنوبی توضیح می‌دهد: «در تمدن مایا، تمام سازه‌ها سنگی هستند. حتی در آمریکای شمالی، سرخ‌پوست‌ها از سنگ برای ساخت نمادهای تمدنی استفاده می‌کردند. اگر به استون‌هِنج در انگلستان نگاه کنید، آن‌جا هم یک سازه سنگی با قدمتی هزاران ساله وجود دارد.»

به‌گفته او، نمی‌توان دقیق گفت کدام کشور یا منطقه بیشترین استفاده را از سنگ برده است، اما می‌توان ادعا کرد در فلات ایران، سنگ نقش بنیادینی در شکل‌گیری تمدن داشته است. از تخت‌جمشید تا قلعه‌ها و شهرهای سنگی که نماد قدرت، پایداری و زیبایی بوده‌اند.

بازگشت به سنگ، بازگشت به اصالت و پایداری زیست‌محیطی

در پاسخ به این پرسش که سنگ‌ها چه نقشی در محیط زیست امروز دارند و وظیفه ما در حفظ سنگ ها چیست ، دکتر مهرنیا به نکته‌ای زیباشناسانه و محیط‌زیستی اشاره می‌کند: «ما هر جا نشانی از زیبایی می‌بینیم، پای سنگ در میان است. حتی در خیابان‌های سنگ‌فرش‌شده شهرهایی مانند اصفهان، قزوین، یا تبریز، شاهدیم که سنگ نه‌فقط جلوه‌ای زیبا دارد بلکه از منظر زیست‌محیطی هم ارزشمند است.»

او توضیح می‌دهد که استفاده از سنگ به‌جای آسفالت یا قیر، به طبیعت آسیب کمتری وارد می‌کند و از سوی دیگر، حس اصالت و پیوند با گذشته را نیز زنده نگه می‌دارد.

مهرنیا تأکید می‌کند: «اگر ما بتوانیم دوباره به‌سوی استفاده از سنگ به‌عنوان نماد تمدنی، شهرسازی و سازه‌سازی برگردیم، هم از نظر زیبایی و هم از منظر زیست‌محیطی به دستاوردهای بزرگی می‌رسیم. البته باید ملاحظات مهندسی مانند زلزله هم در نظر گرفته شود، اما در کل، استفاده از سنگ می‌تواند یکی از راه‌های مقابله با مشکلات زیست‌محیطی باشد.»

او در پایان توصیه‌ای برای نسل آینده دارد: «ما باید به بچه‌هایمان یاد بدهیم که سنگ فقط یک تکه جامد بی‌جان نیست، بلکه حامل تاریخ، فرهنگ، هویت و حتی راهکاری برای نجات محیط زیست ماست. سنگ، اگر درست شناخته و به‌درستی استفاده شود، می‌تواند آینده‌ساز باشد.»