گذر از 10 سال« ریاضت آبی» نیازمند برنامه ملی است

با گذشت کمتر از دو هفته از مصوبه دولت برای استحصال آب های ژرف کشور در اعماق 500 تا 1000 متری زمین که موجی از نگرانی‌ها را نسبت به تشدید بحران آب کشور در سال‌های پیش رو دامن زده اعضای هیأت رئیسه نشست «آب و رویکردهای نو» که عصر روز دوشنبه در خانه اندیشمندان علوم انسانی گرد هم آمده بودند نسبت به «ساختار تصمیم‌گیری مدیریت آب کشور و نگاه از بالا به پایین در این حوزه بدون دخالت دادن جامعه مدنی و دانشگاه‌ها در فرآیند تصمیم‌گیری» ابراز نگرانی کرده و هشدار دادند.

عباسقلی جهانی، به‌عنوان نخستین سخنران نشست، ساختارهای محلی مدیریت آب، مدیریت نکردن عرضه و تقاضا را سه غفلت تاریخی مدیریت منابع آب در کشور عنوان کرد و گفت: همه آنچه در کشور از آن با عنوان توسعه یاد می‌شود، تنها توهم توسعه است، ما اصلاً مفهوم توسعه را در ایران درست نفهمیدیم. آنچه امروز در کشور با آن مواجه هستیم اسمش عمران نقطه ای است و با توسعه همخوانی ندارد. او افزود: در مدیریت آب تمام ساختارهای قبلی که متکی بر جوامع محلی بود به کنار گذاشته شد. دولت‌ها فکر کردند که با برنامه‌ریزی تحکمی و متمرکز و نگاه از بالا به پایین و با استفاده از پول و تکنولوژی می‌توانند جوابگوی این توازن باشند. بنابراین به نوعی این غفلت موجب بحران امروز شد.

این کارشناس آب اضافه کرد: ما برای مدیریت عرضه و تقاضا برنامه نداشتیم سوار قطاری شدیم که از ایستگاه مدیریت تقاضا رد شده و هنوز هم متوجه نیستیم که از ایستگاه گذشته‌ایم. از سوی دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۹۷ درصد منابع بخش آب صرف جنبه‌های مدیریت عرضه شده و طبیعی است که با این وضعیت ما زمان زیادی را برای مدیریت تقاضا از دست داده‌ایم. برای ساماندهی وضعیت کنونی، نیازمند بازسازی حکمرانی آب و تجدید نظر کامل در شیوه‌های گذشته مدیریت آب همچنین اتخاذ رویکرد نو و متکی به استفاده از سرمایه اجتماعی هستیم.

این عضو سابق شورای جهانی آب همچنین خاطرنشان کرد: اگر قرار است ما غفلت‌های گذشته را جبران کنیم، ناچاریم نقشه راهی مبتنی بر یک دوره‌ گذار ترسیم کنیم؛ اسم این دوره را «ریاضت آبی» می‌گذارم باید تلاش کنیم در این دوره که حداقل ۱۰ سال به طول می‌انجامد، با یک عزم ملی و تجهیز نخبگان، تکنیسین‌ها و سرمایه‌های اجتماعی، برنامه‌ریزی کنیم و شرایط را به جایی برگردانیم که این اشتباه تاریخی از آن نقطه شروع شده است. او خاطرنشان کرد: پیشنهاد ما که در بیانیه نخبگان آب نیز مطرح و برای رئیس جمهوری ارسال شد، این است که تمام طرح‌های نیمه کاره توسعه منابع آب با شرایط واقعی انطباق داده شوند. این طرح‌ها به کمک افراد مورد وثوق و نخبگان با توجه به اصول توسعه پایدار و مهندسی دوباره، باید مورد بازنگری قرار گیرند.

آثار اجتماعی و زیست محیطی طرح‌ها جدی گرفته نمی‌شود

محمد امین قانعی راد، رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران نیز این در نشست با گلایه از اینکه جامعه شناسی در نظام مدیریتی ایران بویژه در بخش آب ایران جدی گرفته نمی‌شود، حاکم بودن تفکر صرفاً مهندسی در بخش آب را دلیل بحران امروز آب در کشور عنوان کرد. این مدرس دانشگاه گفت: بدون اجتماعی کردن مسأله آب، نمی‌توان راه حلی برای مشکل پیدا کرد و در حال حاضر این نگرانی وجود دارد که وضعیت قبلی ادامه یابد و نهادهای مدنی و انجمن‌های علمی به‌عنوان نهادهای کم توقع و صاحب ایده، همچنان نادیده گرفته شوند. او افزود: متأسفانه در این کشور هیچ وقت ما را به بازی دعوت نکردند و ما به‌عنوان جامعه مدنی همیشه خودمان، خودمان را به بازی انداختیم گویی در این کشور جامعه شناسی درکل نخودی است. در این 4 سال به جامعه مدنی کمتر توجه شده و متأسفانه تمام ظرفیت‌های جامعه مدنی نادیده گرفته شد در حالی که می‌توانست یک شور اجتماعی در این دوره برانگیخته شود که نشد حتی انتظار ما این بود که حداقل انجمن‌های علمی را در جلسات کارشناسی دعوت کنند و ایده‌های آنها جدی گرفته شود که این هم تحقق نیافت.

او با بیان اینکه باید آثار اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی فعالیت‌های عمرانی در کشور به دقت بررسی شود، حفظ منابع حیاتی را یکی از اولویت‌‎های اصلی جامعه شناسان اعلام کرد و افزود: نقد ما به فعالیت‌های مهندسی نادیده گرفتن منابع حیاتی است. در غیر این صورت فعالیت‌های مهندسی، فعالیت‌هایی خلاقانه هستند و ما مشکلی از اساس با آن نداریم. رئیس سابق انجمن جامعه شناسی ایران افزود: ما می‌خواهیم تنوع زیستی داشته باشیم، نخلستان‌های ما در جنوب زنده باشند، ماهی‌ها و همه آبزیان در دریا به حیات خود ادامه دهند اما بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و عمرانی کشور خاک و آب را آلوده کردند و همه عناصر چهارگانه که در گذشته مبنا و زیرساخت توسعه لحاظ می‌شد امروز تمام آنها در حال نابودی است. خاک کشور دچار فرسایش شده و نه تنها منابع سطحی بلکه منابع آب زیرزمینی نیز با توجیه اقتصادی در حال آلوده شدن و زوال تدریجی ذخایر است و همین ما را نگران کرده است.

به گفته او بی‌توجهی نسبت به مسأله محیط زیست تحت عنوان بحران آب در کشور نمود پیدا کرده است.قانعی راد همچنین از تغییر اولویت توسعه کشور و حرکت آن به سمت توسعه پتروشیمی ابراز نگرانی کرد و گفت: در انتخابات اخیر مسأله پتروشیمی توسط یکی از کاندیداها به‌عنوان یک محور جدی برای ایجاد اشتغال مطرح شد. این کاندیدا خیلی جدی گفت که به ازای تولید یک میلیون تن محصول، ۲۰۰ هزار شغل مستقیم و ۴۰۰ هزار شغل غیر مستقیم ایجاد می‌شود. در آن مقطع فکر کردم این یک حرکت پوپولیستی است اما امروز می‌بینیم که عملاً اقتصاد ایران بسرعت به سمت پتروشیمیایی شدن در حال حرکت است و نشانه‌های این گفته را روز چهارم مرداد در بخش آبپخش شهرستان دشتستان در بوشهر شاهد بودیم زمانی که وزیر صنعت برای افتتاح یک طرح فاقد مجوز زیست محیطی به منطقه سفر کرد با اعتراض مردم، این طرح متوقف شد. حالا سؤال اینجاست که یک وزیر چگونه به خود اجازه می‌دهد بدون دریافت مجوز زیست محیطی و دیگر مجوزهای لازم طرح پتروشیمی را افتتاح کند؟ و بعد مردم بحق بیایند و از او بپرسند که پساب را به کجا می‌خواهید بریزید و آب مورد نیازش را از کجا می‌خواهید تأمین کنید. امروز دیگر همه می دانند قدرت ویرانگری بخش صنعت قابل مقایسه با کشاورزی نیست. او همچنین با اشاره به اظهارات استاندار بوشهر که هفته گذشته گفته بود «کسانی که مفسده دارند؛ حالا شده‌اند طرفدار محیط زیست» گفت: حرکت‌های زیست محیطی ژست‌های شیک نیست بلکه با سلامت مردم سر و کار دارد. اینکه گفته می‌شود در شرایط نبودن اشتغال شعار محیط زیست نباید داد، بدترین شکل مسأله‌ پردازی در کشور است و این شکل برخورد فقط نزاع بین جامعه مدنی، دولت و بازار Store را تشدید می‌کند.

این جامعه شناس تأکید کرد: شرایط گفت‌و‌گو درباره آب با سیاسی شدن مسأله بسیار پیچیده شده است. ما برای حل مسأله آب نیازمند سرمایه اجتماعی چندگانه هستیم تا ذینفعان مختلف در مسأله آب را به یکدیگر پیوند بزند. امروز مخالفت جامعه شناسان با طرح‌های توسعه، به مفهوم مخالفت با توسعه نیست بلکه مخالفت با ناپایداری طرح‎‌های توسعه است. وقتی طرحی پیوست اجتماعی ندارد، اجرای آن در جامعه گسست ایجاد می‌کند و شرایط به گونه ای است که انگار طرح‌های توسعه اقتصادی سوار ما شده‌اند و ما سوار الگوهای توسعه نشده‌ایم. ما می‌خواهیم این رویه عوض شود چون دیگر نمی‌توان حفظ محیط زیست را با پول سنجید. این نگاه غلطی است که همه چیز را تبدیل به پول کنیم. بین حق حیات یک جانور و پول نسبتی وجود ندارد. قانعی راد همچنین از تخصیص نیافتن بودجه برای ارزیابی‌های اجتماعی و زیست محیطی و فقدان برنامه جامع آمایش سرزمین گلایه کرد و گفت: فراتر از پیوست زیست محیطی، هر طرح عمرانی و صنعتی باید یک پیوست آب داشته باشد و به کارشناسان فرصت مطالعه و اعلام نظر درباره طرح‌های عمرانی از طریق سایت وزارتخانه‎های مرتبط داده شود تا بتوانند نظرات شان را ظرف یک تا دو ماه اعلام کنند.

نگاه صرفاً مهندسی به آب غلط است

حجت میان آبادی نیز از دیگر سخنرانان این نشست بود. این پژوهشگر سیاستگذاری منابع آب که عمده سخنرانی‌اش به هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب مربوط بود، آب را ترکیب در هم تنیده‌ای از مسائل طبیعی و انسانی دانست که در دهه‌های اخیر، با غفلت بسیار عجیب و معنا‌داری در استفاده از حوزه علوم انسانی در مدیریت منابع آب مواجه شده است. او گفت : در نقطه مقابل شاهد توجه افراطی و نگاه کاریکاتور وار به مسائل حوزه آب با نگاه صرفاً مهندسی بوده‌ایم. او افزود: امروز بسیاری از تعاریفی که از آب در دانشگاه‌ها و طرح‌های سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در کشور ارائه می‌شود، ناقص یا غلط است. ابتدا باید آب و سیستم‌های آبی را تعریف کنیم تا بتوانیم مسائل آب کشور را حل کنیم. آب دارای چهار زیر سیستم مهندسی، اقتصادی- اجتماعی، حقوقی و «سیاسی و هیدروپلیتیک» است اما در ایران فقط به بخش مهندسی آن توجه شده است.

او همچنین از امنیتی کردن مسأله آب اظهار نگرانی کرد و افزود: باید بین ابعاد امنیتی آب و امنیتی کردن آن تفاوت قائل شویم. مسائل آب در بعد ملی و بین‌المللی امنیتی است اما غفلت از مسائل و ابعاد امنیتی طرح‌ها، سیاست‌ها و رویکردها، پذیرفته نیست. این مسأله به معنی امنیتی کردن آب نیست. در نهادهای سیاستگذار بحث‌هایی می‌شنویم که مسائل آبی را با نگاه امنیتی مورد توجه قرار می‌دهند. این مسأله خطرناک است. میان آبادی دیپلماسی را محدود به مذاکره آبی ندانست و گفت: مذاکرات آبی یکی از ابزارهای دیپلماسی است و ابزارهایی که در دیپلماسی آب به کار گرفته می‌شود برای هر منطقه باید متفاوت باشد. ابزاری که در افغانستان بر سر هیرمند قابل استفاده است، لزوماً در همین کشور بر سر هریرود کاربرد ندارد. از این ابزارها برای مذاکره با سایر کشورها نظیر ترکیه یا نواحی دیگر که دارای مناقشه آبی با ایران هستند، نمی‌توان بهره گرفت. او همچنین گفت: رسانه‌های ایران در مسأله دیپلماسی آب در خوشبینانه‌ترین حالت به صورت خنثی عمل می‌کنند. وی پیشنهاد برگزاری یک کارگاه دیپلماسی آب برای افزایش آگاهی رسانه‌‎ها و سازمان‌های مردم نهاد را مطرح کرد.

هزینه تأمین آب نسبت به سدهای نسل اول، ۱۰۰ برابر شده است

انوش نوری اسفندیاری عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب نیز از تنگ شدن عرصه عمل برای ادامه سیاست‌های گذشته در بخش آب سخن گفت: او گفت: برای تداوم روند گذشته چهار مکانیسم محدود‌کننده داریم. مکانیسم اول قیمت تمام شده آب اضافی برای کشور است که بشدت رو به افزایش است. به لحاظ شرایط عرضه آب در کشور، برای تأمین هر متر مکعب آب اضافه هزینه زیادی از نظر اقتصاد و زیست محیطی باید پرداخت شود. هزینه تأمین هر متر مکعب آب برای سدهای نسل اول، ۵۰ ریال بود. این رقم در حال حاضر به پنج هزار ریال برای هر مترمکعب آب رسیده است. یعنی قیمت هر متر مکعب آب تنظیمی ۱۰۰ برابر شده است. این رقم در سال ۷۵، نسبت به هزینه تأمین آب سدهای نسل اول حدود ۱۷ برابر شده بود. او افزود: دومین مکانیسم، رشد مهار نشده تقاضا برای آب است. سومین عامل، فشار فقر و نابرابری است که منجر به تعرض به محیط زیست شده است. بنابراین هیچ منطقی نمی‌پذیرد که سیاست‌های گذشته بدون پذیرش غفلت‌ها ادامه یابد و چهارمین عامل هم دشوار شدن ارائه راه حل‌های جایگزین است. او افزود: حضور مردم در نهاد تصمیم‌گیری باعث ایجاد تحولات می‌شود بنابراین باید در مذاکرات، تفکیک منافع ایجاد کرد و با طرح صورت مسأله به صورت شفاف، فضا را برای به نتیجه رسیدن گفت‌و‌گوها فراهم کنیم.

مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این نشست گفت: حل مسأله آب در گرو درگیر کردن جامعه و تبدیل مسأله آب به یک مسأله اجتماعی، به همراه جلب مشارکت عموم شهروندان و نخبگان در این حوزه است. مسأله آب فقط مسأله دولت، مهندسان یا دست‌اندرکاران علوم اجتماعی نیست. هادی خانیکی افزود: در کانون قرار دادن مسأله آب به معنی ایجاد خطر درباره آب نیست. اگر جامعه را بترسانیم که چند سال دیگر منابع آب پایان می‌یابد، این رفتار منجر به افزایش مشارکت نمی‌شود. حتی مطالعات دانشجویانم در قالب پایان نامه‌های دانشجویی نشان می‌دهد که این هشدارها می‌تواند منجر به مشارکت نکردن مردم شود.برای ورود به کانال تلگرام ما کلیک کنید.