ناکارآمدی مدیریتی کشاورزی؛ ایران را به مرز فروپاشی آبی رسانده/شیخی: امکان خودکفایی با افزایش بهره وری آب و فناوری وجود دارد

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا ،کشاورزی به عنوان یکی از پرمصرف‌ترین عاملین نهاده آب در بین بخش‌ها در ایران نیمه‌خشک است، با وقوع بیش از دو دهه خشکسالی منطقه ای هر روز بیشتر در کشور ما مواجه با بحران‌های فرونشست زمین، خشکسالی‌های پیاپی و کمبود شدید منابع آبی مواجه شده است . این چالش‌ها که ریشه‌ای عمیق در زیر ساختار اقتصادی و محیط‌زیستی کشور ایجاد می کنند و امروز بیش از همیشه نمایان شده‌اند.

در سرزمینی که سال‌هاست سایه کم‌آبی و خشکسالی بر آن سنگینی می‌کند، استقرار امنیت غذایی در کشور یک ضرورت و رکن اصلی امنیت ملی است. اما تداوم امنیت غذایی با کشاورزی سنتی امکان پذیر نیست. کشاورزی حیاتی‌ترین بخش تولیدی کشور است. اما شیوه سنتی کشاورزی به عنوان یکی از عاملان و قربانیان بحران‌های محیط‌زیستی شناخته می‌شود. هم‌زمان با روز جهانی کشاورز، نگاهی به وضعیت امروز این بخش در ایران، به خوبی نشان می‌دهد که فقدان برنامه‌ریزی علمی، ضعف نظامهای بهره برداری و ساختارهای مدیریتی و استمرار روش‌های سنتی آبیاری، چگونه این صنعت را به آستانه بحران کشانده است. 

در روز جهانی کشاورز، فرصتی دست داد تا با دکتر عبدالمجید شیخی عضو هیئت علمی اسبق وزارت جهاد سازندگی و وزارت جهاد کشاورزی، و استاد اقتصاد دانشگاه درباره وضعیت کشاورزی ایران و روش‌های نادرست مدیریت منابع آب گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می توانید بخوانید.

صادرات محصولات پرآب؛ اتلاف منابع ملی یا استراتژی اقتصادی؟

یکی از پرسش‌های مطرح‌شده این است که با وجود بحران شدید کم‌آبی و بحران تامین آب، چرا ایران همچنان محصولات کشاورزی آب‌بر را به حجم بالا صادر می‌کند؟ آیا این اقدام را می‌توان به‌عنوان صادرات آب و اتلاف منابع ملی قلمداد کرد؟

شیخی پاسخ داد: «جواب این سوال بله است. البته باید دقت کرد که سهم محصولات آب‌بر به جز برنج که البته در منطقه شمال با توجه به متوسط بارندگی مشکل کمتری دارد، در کل بسیار پایین است. مثلاً کشت جالیزی در حدود ۵۰ هزار هکتار است که در مقابل ۱۶ میلیون هکتار زمین زیرکشت عدد ناچیزی است.»

او ادامه داد: «به جای کاهش قدرت تولید و سلب توانایی تولید متنوع محصولات، باید روش‌های آب‌بری محصولات آب‌بر اصلاح شود. با استفاده از روش‌های آبیاری نوین می‌توان این مشکل را برطرف کرد. دولت قبلاً مصوبه‌ای داشت که کشاورزان زمین‌های خود را مجهز به تجهیزات آبیاری تحت فشار کنند؛ ۱۵ درصد هزینه توسط کشاورز و ۸۵ درصد توسط دولت تامین می‌شد.»

شیخی اشاره کرد که قبلا این پیشنهاد مطرح کردم و الحمدلله در سال گذشته پیشنهادی نیز به مجلس ارائه شده که دولت کل هزینه را تامین کند و کشاورزان این ۱۵ درصد را پس از افزایش درآمد و صرفه‌جویی آب به صورت اقساطی بازپرداخت کنند. او تاکید کرد: «این راه‌حل بسیار خوبی است، اما اجرای کامل آن هنوز مشخص نیست.»

روش‌های سنتی آبیاری، چالش‌های پایدار

روش‌های سنتی آبیاری که بیش از ۲۰ سال است مورد نقد است هنوز تغییر نکرده است، شیخی در این خصوص می گوید: «در حالی که روزانه شاهد فرونشست زمین هستیم و کل کشور از نظر اقلیمی نیمه‌خشک است، قانون جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی داریم، اما ناقص و ناکارآمد است.»

وی به لزوم تدوین قانون مکملی تحت عنوان "قانون تجمیع اراضی خرد شده" اشاره کرد که بتواند زمین‌های خرد شده را تجمیع کند تا هزینه‌های تجهیز آبیاری نوین به صرفه‌تر شود و از اقتصاد مقیاس بهره برده شود. این تجمیع می تواند حقیقی یا مجازی تعریف و پیاده شود. مثلا کشاورزان در یک دشت مقیّد شوند یکپارچه، مشترک و هماهنگ کشت نمایند و خرید هم با قیمت متناسب تضمینی تضمین شود.یا دولت در انتقال زمین به ورّآث فقط اجازه تقسیم ارزش زمین بدهد و مالکیت و مدیریت آن به تعاونی دانش بنیان محول شود.

وزارت جهاد کشاورزی و چالش‌های مدیریتی

 وزارت جهاد کشاورزی در طی سال‌ها شاهد تغییرات مدیریتی زیادی بوده اما اقدامات مؤثر برای حل بحران کم‌آبی کافی برنداشته است. شیخی در خصوص مشکلات مدیریت در بخش کشاورزی به چند مورد اشاره نمود : « اول، فقدان قوانین جامع و کارآمد؛ دوم، ضعف اجرایی، ومنقطع بودن ارتباط بین پنج حلقه کارگزار اصلی نظام کشاورزی؛ یعنی بخش تحقیقات، آموزش، اجرا، ترویج و بهره‌برداران از جمله مشکلات مهم است.»

او تاکید کرد که معاونت ترویج در وزارت جهاد کشاورزی که نقش حیاتی دارد، حذف شده است و این موضوع ناشی از شعار کوچک‌سازی دولت و کمبود منابع مالی است و افزود : «ما دچار یک نظام اداری ناکارآمد و کند شده‌ایم، که حتی برنامه هایی چون ستاد تحولات اداری گذشته نیز به علت ضعف اجرایی و جهل نسبت به نیاز واقعی در نیروی انسانی جهادی ناکام مانده و در بدنه اداری هضم شدند.»

نیاز به نیروهای جهادی و علمی برای تحول کشاورزی

شیخی با اشاره به اهمیت نیروی انسانی در تحول اداری و کشاورزی گفت: «نیروهای جهادی علمی و پرکار برای اجرای واقعی اصلاحات لازم است. بدون نیروی علمی جهادی که واقعاً به میدان وارد شود، تحول امکان‌پذیر نیست.»

او به تجربه خود درنهایت مقدس جهاد سازندگی اشاره کرد و گفت: «نیروهای جهادی و از جمله اعضای هیئت علمی جهاد سازندگی کارهای جهادی خارق العاده ای در طول عمر با برکت نهاد مقدس جهاد سازندگی انجام می‌دادند، این روحیه باید امروز هم زنده شود.»

خودکفایی در کشاورزی؛ واقعیت یا توهم؟

یکی از مشکلاتی که در کشور وجود دارد این است که مدیران می خواهند در همه بخش های کشاورزی خودکفا شوند این در حالی است که کشور ایران نیمه خشک است و حال با بحران کمبود آب هم مواجه است . شیخی معتقد است که ایران به دنبال خودکفایی کامل در همه محصولات کشاورزی نبوده است، بلکه هدف تامین امنیت غذایی است. او گفت: «باید قبول کنیم که در برخی محصولات مانند هندوانه ممکن است مازاد تولید داشته باشیم و صادر کنیم، اما این بدان معنا نیست که درتمام محصولات غیر ضروری باید خودکفا باشیم. بلکه منظور خود کفایی در تولید محصولات ضروری است که رکن امنیت غذایی هستند. و این امکان حتی با مصرف یک چهارم آب فعلی برای بیش از ۳۰۰ میلیون جمعیت نیز وجود دارد. شرط آن افزایش بهره وری آب و انقال فناوری در مزرعه با پیاده نظام ترویجی است.»

او همچنین به اهمیت الگوی کشت و برنامه‌ریزی آمایش سرزمینی اشاره کرد و گفت: «متاسفانه ارتباط بین بخش‌های مختلف کشاورزی قطع است و کشاورزان برنامه کشت خود را به صورت یکپارچه دریافت نمی‌کنند.»

امنیت غذایی؛ تهدید یا فرصت؟

شیخی تاکید کرد که امنیت غذایی خط قرمز است و نمی‌توان با آن شوخی کرد، به خصوص در شرایطی که کشور با تهدیدات منطقه‌ای و محاصره‌های احتمالی مواجه است. «اگر واردات غلات قطع شود، امکان گرسنگی وجود دارد. بنابراین باید خودمان بتوانیم منابع غذایی را تامین کنیم.»

راهکارهای عملی؛ اصلاح الگوهای آب و کشت

او به نیاز مبرم اصلاح الگوهای آب، کشت و آمایش سرزمین اشاره کرد و گفت: «باید الگوی کشت و عقبه آن یعنی الگوی آب شامل اجزای نظام تولید،مهار توزیع بالادست و توزیع پایین دست و ذخیره‌سازی آب را تعریف کنیم و بر اساس آن اصلاحات آمایشی انجام دهیم.»

شیخی افزود که طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری می‌توانند تبخیر آب را به شدت کاهش دهند و رطوبت خاک را بالا ببرند که در نهایت به بهبود بهره‌وری آب در کشاورزی منجر می‌شود.

استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر برای تامین آب

او اشاره کرد که اگر در گذشته از گازهای مشعل‌های نفت برای تامین انرژی آب‌شیرین‌کن‌ها در کنار خلیج فارس استفاده می‌شد، بخش عمده‌ای از مشکل آب قابل حل بود. «امروزه می‌توانیم از انرژی خورشیدی و بادی و بایو و سایر انرژی های تجدیدپذیربه عنوان منابع پایدار برای تامین آب و کشاورزی استفاده کنیم.»

آن‌چه از سخنان دکتر شیخی برمی‌آید، این است که راه نجات کشاورزی ایران نه در توهم کاهش سطح زیر کشت و کاهش تولید محصولات غذایی، بلکه استقرار" الگوی آب " و در بازنگری علمی و بومی‌سازی الگوهای کشت، اصلاح مدیریت منابع آب، و بازتعریف نقش دولت در حمایت عملی و هوشمندانه از کشاورزان نهفته است. آینده کشاورزی در ایران به بازگشت به گذشته‌ای جهادی و علمی مانند تجربه نهاد جهاد سازندگی نیاز دارد؛ گذشته‌ای که در آن، نیروی انسانی آگاه و متعهد، به‌جای ساختارهای فربه و ناکارآمد اداری، نقش اول را ایفا می‌کرد. اگر امروز نتوانیم الگوی بهره‌وری منابع را اصلاح کنیم، فردا شاید دیگر آبی برای کشاورزی نمانده باشد.