خطر زیر پای خراسان/ دو زلزله در یک هفته روی گسل فراموش‌شده

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در بازه‌ای کمتر از یک هفته، دو زمین‌لرزه با بزرگای ۴.۸ در بخش‌های شرقی و مرکزی سامانه گسله درونه، واقع در شمال لوت، به وقوع پیوستند. این رویدادها که با پسلرزه‌ای به بزرگای ۴.۷ همراه بودند، نشانه‌ای از فعال‌شدن مجدد قطعات مختلف این گسل با طول بیش از ۷۰۰ کیلومتر به شمار می‌روند. بررسی پیشینه لرزه‌خیزی این سامانه و رفتارهای فوج‌گونه اخیر آن، بر لزوم پایش دقیق‌تر و تدوین راهبردهای کاهش ریسک لرزه‌ای در شهرهای پیرامونی چون تربت حیدریه، کاشمر، بردسکن و خواف تأکید دارد.

زنگ خطر زمین‌لرزه برای شرق ایران

دکتر مهدی زارع استاد تمام زمین شناسی در این خصوص برای رکنا نوشت:

طی یک هفته، دو زلزله با بزرگای ۴.۸ در سامانه گسله درونه رخ داد. رخداد اول در ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ با بزرگای ۴.۸ در شرق تربت حیدریه و رخداد دوم در ۱۸ اردیبهشت، که با یک پسلرزه با بزرگای ۴.۷ در همان روز در غرب درونه (کاشمر) و در نزدیکی بردسکن ثبت و احساس شد. 

زلزله ۱۱-۲-۱۴۰۴ روی قطعه درونه شرقی و زلزله‌های ۱۸-۲-۱۴۰۴ روی قطعه درونه مرکزی سامانه گسله درونه رخ دادند. گسله فشاری درونه مرکزی از تربت حیدریه تا شمال بردسکن امتداد دارد. محدوده روستای هدک در شمال‌غرب بردسکن، در نزدیکی محل تلاقی گسل درونه مرکزی با گسل درونه غربی است. گسل درونه شرقی حدود ۱۶۰ کیلومتر، درونه مرکزی حدود ۱۲۵ کیلومتر، و درونه غربی از هدک تا شمال نخلک در استان اصفهان، حدود ۴۲۰ کیلومتر امتداد دارد.

زلزله‌های ۱۸ اردیبهشت در حدود ۱۰۰ کیلومتری جنوب‌–جنوب‌غربی سبزوار منجر به خسارتی نشدند. رخداد این زمین‌لرزه‌ها نمایانگر شکل‌گیری یک خوشه لرزه‌ای در سامانه گسل درونه است. در گذشته، در این پهنه گسله، زلزله ۲۵ سپتامبر ۱۹۰۳ ترشیز به بزرگی ۵.۹ و زلزله ١٩٢٣ کاج‌درخت با بزرگای ۵.۸ (غرب کاشمر) به بخش مرکزی آن مرتبط است. به‌رغم حرکت زیاد گسل درونه، تعداد زمین‌لرزه‌های شدید طی سده اخیر روی گسل درونه کم بوده و چه‌بسا اکنون با یک دوره سکون لرزه‌ای روی قطعات مختلف این گسل مواجه هستیم. از سوی دیگر، بررسی‌های میدانی، وقوع زمین‌لرزه‌های شدید قبلی در گسل درونه با گسیختگی سطحی را تأیید می‌کند.

سامانه گسله درونه، جمعاً با حدود ۷۰۰ کیلومتر طول، با سه قطعه: درونه شرقی (از مرز ایران و افغانستان تا تربت حیدریه)، درونه مرکزی (از تربت حیدریه تا شمال بردسکن) و درونه غربی (از شمال بردسکن آغاز شده و با عبور از روستای درونه تا شمال نخلک در مرکز ایران امتداد دارد) شناخته می‌شود.

طی بیست‌و‌پنج سال اخیر، پایش رفتار لرزه‌خیزی، به‌ویژه در شمال منطقه لوت، نمایانگر شکل‌گیری خوشه‌های لرزه‌ای پیرامون سامانه گسله درونه و همچنین رخداد زلزله‌ها به‌صورت فوج‌گونه نیز بوده است. من در مقاله‌ای در مجله پژوهشنامه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، بهار  ۱۳۷۹با عنوان «تحلیل لرزه‌زمین‌ساختی سیستم گسله درونه و بررسی زلزله‌های زمستان ۱۳۷۸ – بهار ۱۳۷۹ کاشمر – مهدی زارع»رفتار لرزه‌ای در سامانه گسله درونه را نشان دادم. لینک مقاله زلزله نهم فروردین ۱۳۷۹ کاشمر (mb=5.0) ششمین زلزله از زلزله‌های فوج‌گونه‌ای (Swarm) از بهمن‌ماه ۱۳۷۸ معرفی شد. ضمن بررسی تاریخچه لرزه‌خیزی سیستم گسله درونه، تحلیلی ساختاری از این گسل با توجه به روندهای ساختاری اصلی و سازوکارهای ژرفی و ریخت‌آبراهه‌ها انجام شد. 

این بررسی نشان داد که علاوه بر سازوکار فشاری و راستالغز چپ‌گرد که برای بخش باختری و مرکزی این سیستم گسله از قبل شناخته شده بود، سازوکار راستالغز راست‌گرد را می‌توان به بخش خاوری آن منتسب نمود. داده‌های سازوکار ژرفی زمین‌لرزه‌های این بخش از سامانه گسله هنوز در دسترس نیست، چرا که تاکنون زلزله مهمی که برای آن سازوکار ژرفی محاسبه شود، روی این گسل در دهه‌های اخیر رخ نداده است. روند فوج‌گونه رخداد زمین‌لرزه در راستای سیستم گسله درونه احتمالاً ویژگی چنین سامانه‌ای است.

با توجه به اینکه شهرستان‌های پیرامون سامانه گسله درونه از جمله تربت حیدریه، کاشمر، بردسکن و خواف، در ابتدای ۱۴۰۴ سرجمع حدود ۶۷۰ هزار جمعیت دارند، توجه به معرضیت این جمعیت در برابر هر زمین‌لرزه شدید در این منطقه در پهنه گسله درونه، به‌ویژه در شهرهای تربت حیدریه، کاشمر، بردسکن و خواف، و تدوین برنامه جامع کاهش ریسک زلزله برای این شهرها ضروری است.