تنش‌های عمیق زمین در مکران؛ تهدیدی برای ایران و همسایگان در جنوب و شرق

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، زلزله‌های ژرف در پهنه فرورانش مکران، ناشی از فرورانش ورقه عربی به زیر ورقه اوراسیا، پدیده‌ای زمین‌شناسی است که در ژرفای بیش از ۳۵ کیلومتر رخ می‌دهد و با تجمع تنش‌های لیتوسفر شکننده ارتباط مستقیم دارد. این زلزله‌ها برخلاف زلزله‌های کم‌ژرفا، می‌توانند در گستره‌ای وسیع‌تر امواج لرزه‌ای ایجاد کنند و حتی موجب جابجایی کف دریا شوند که ریسک سونامی‌های مخرب را افزایش می‌دهد. نمونه بارز آن زلزله ۷.۸ ریشتری سراوان در سال ۱۳۹۲ است که لرزش آن در کشورهای منطقه احساس شد. بررسی‌های لرزه‌نگاری نشان می‌دهد وقوع این زلزله‌های ژرف می‌تواند به درک بهتر هندسه فرورانش و پیش‌بینی رویدادهای مگاتراست آینده کمک کند.

افزایش تنش‌های لیتوسفر شکننده در فرورانش مکران؛ پیش‌درآمد زلزله‌های مگاتراست با بزرگای بیش از ۸

دکتر مهدی زارع استاد تمام زمین شناسی برای رکنا اینگونه نوشت:

در سال  حدود ۱۸  زمینلرزه بزرگ تر از۴  در ژرفای بیش از ۳۵ کیلومتر در محدود فلات ایران گزارش می شود. مکران یکی از جاهای رخداد زمینلرزه های ژرف تر ایران است. در جنوب شرقی ایران، نزدیک منطقه فرورانش مکران ورقه عربی با سرعت تقریبی ۳۷ میلی‌متر در سال به زیر ورقه اوراسیا در یک پهنه فرورانش فرو میرود که در آن زلزله‌ها می‌توانند در ژرفای زیاد در پوسته در حال فرورانش رخ دهند.  این زلزله‌های مرتبط با فرورانش به  دلیل خم شدن ورقه  و تجمع تنش در لیتوسفر شکننده رخ می‌دهند. زلزله سراوان در ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ با بزرگای ۷.۸ در ژرفای ۷۳ کیلومتری در این منطقه رخ داد.   در ایران به طور متوسط سالانه ۱۷  زلزله با بزرگای  ۵   یا بیشتر  و حدود ۲۰۰ زمینلرزه با بزرگای ۴ یا بیشتر رخ می‌دهد.

زلزله‌های ژرف در ایران، مانند زلزله ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ سراوان  در منطقه وسیع‌تری نسبت به زلزله‌های کم‌ژرفا  لرزش ایجاد می‌کنند . زلزله مزبور در سراسر ایران، پاکستان، هند و امارات متحده عربی تا کویت و افغانستان  احساس شد . زلزله‌های ژرف  مرتبط با فرورانش می‌توانند کف دریا را جابجا کنند. زلزله مکران با بزرگای  ۸.۱   در سال ۱۹۴۵ (کم‌ژرفا) یک سونامی به ارتفاع ۱۲ متر ایجاد کرد؛ یک رویداد ژرف  مشابه می‌تواند تهدیدات ساحلی مهمی در همان منطقه مکران ایجاد کند. امواج لرزه‌ای ناشی از زلزله‌های ژرف  هندسه میزان فرورانش  ورقه  عربی  را زیر ورقه ایران آشکار می‌کنند . زلزله‌های ژرف، گسترش و افزایش تنش در ورقه در حال فرورانش را نشان می‌دهند و به پیش‌بینی رویدادهای مگاتراست آینده - احتمال وقوع  زلزله با بزرگای بیش از ۸ در ساحل مکران – کمک میکند.

زلزله‌های ژرف  در محدوده فلات ایران در حد ۱۰ رخداد در سال با بزرگای بیش ۴.۵     گزارش می شود ، هرچند که نسبت به زلزله‌های کم ژرفا کمتر رایج هستند  بدان معنی که زمینلرزه های کم ژرفا که برای همین محدوده بزرگای بیش از ۴.۵ در سال گزارش می شود حدودا سالی ۷۰ رخداد است : هفت برابر بیش از زمینلرزه های ژرف.   

توجه شود که در منطقه زاگرس نیز زمینلرزه ۲۱آبان ۱۳۹۶ ازگله سرپل ذهاب با بزرگای ۷.۳ در ژرفای ۱۹ کیلومتر و در پی سنگ زاگرس  و در گسله پی سنگی ذهاب رخ داده است. در حالی که معمولا در منطقه زاگرس چین خورده انتظار وقوع زمینلرزه های با بزرگای کمتر از ۷ و در ژرفای کمتر از ۱۰ کیلومتر بیشتر است.  بیشتر فعالیت‌های لرزه‌ای ناشی از گسلش در  پوسته در کوه‌های زاگرس یا در امتداد رشته‌کوه البرز است، جایی که تنش معمولا در ژرفای کمتر از ۲۰ کیلومتر در لایه لرزه زا – پوسته بالایی – جمع و بخشی در زمینلرزه ها آزاد می شود.  این زلزله‌های کم ژرفا اغلب خسارات شدیدی ایجاد می‌کنند. به عنوان مثال، زلزله بم با بزرگای  ۶.۵   در سال ۲۰۰۳ در ژرفای ۸.۵ کیلومتری بیش از  ۲۶۰۰۰ نفر را در شهر بم  کشت.

بیش از  هشتاد درصد از زلزله‌های ایران کم‌ژرفا - کمتر از ۲۰ کیلومتر- هستند، ولی زلزله های ژرف هم رخ می دهند. منطقه فرورانش مکران – و در ناحیه فرورانش وسط دریای کاسپین - جایی که فرورانش   امکان آزادسازی تنش ژرف ‌تر را فراهم می‌کند- بیشتر زلزله های ژرف ایران رخ می دهند. این رویدادها کمتر رایج هستند اما اگر با  بزرگای  بالا رخ دهند در پهنهای بزرگ می توانند لرزه های گسترده ای ایجاد کنند.