اولین روزنامه حکومتی ایران را بشناسید!

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تهران، بهار ۱۲۱۶ خورشیدی. محله‌های اطراف ارگ سلطنتی هنوز بوی باران فروردین را در کوچه‌های خاکی خود حفظ کرده‌اند. شهر در سکوتی سنتی فرو رفته، اما در اتاقکی کوچک در یکی از حجره‌های دارالترجمه سلطنتی، دستی به قلم می‌برد، حروف روی کاغذی نقش می‌زنند که قرار است تاریخ ایران را برای نخستین بار به شیوه‌ای تازه روایت کند. میرزا صالح شیرازی، مردی درس‌خوانده در انگلستان و از نخستین ایرانیانی که با مفهوم مطبوعات مدرن آشنا شده، دارد نخستین شماره نشریه‌ای را می‌نویسد که نام مشخصی ندارد. فقط به تقلید از واژه‌ی غربی «Newspaper»، آن را «کاغذ اخبار» می‌خوانند.

این اتفاق، ۷۰ سال پیش از آن است که مشروطه در ایران اعلام شود. در نخستین شماره، آمده است: «شاهنشاه ایران طایفه ترکمن گوکلان و یموت را که به سرحدات و رعایای ایران یورش می‌بردند، به سزای اعمال رسانیده، زنان و کودکانشان را کوچانیده، به دارالخلافه منتقل کرده اند.»

در واقع، «کاغذ اخبار» نه یک روزنامه به معنای مستقل امروزی، بلکه بلندگوی سلطنتی است. اما همین بلندگو، آغاز تجربه‌ای است که روزی به «قانون»، «صور اسرافیل»، «تربیت» و «سروش» می‌رسد؛ روزنامه‌هایی که جان بر سر آزادی گذاشتند.

روزنامه‌ای که مانند نسیم آمد و مانند باد رفت

با اینکه کاغذ اخبار بیش از سه سال منتشر شد، اما اکنون تنها دو نسخه از آن باقی مانده. نه در ایران، که در کتابخانه بریتانیا. گویی خاطره این آغاز، حتی در سرزمین خودش نیز فراموش شده است.

شماره‌ها به صورت ماهانه بوده‌اند، اما آرشیو مکتوبی از آن در دست نیست. نه به این خاطر که مردم آن را نمی‌خواندند، بلکه چون دولت قاجار، خود چندان اعتقادی به نگه‌داشت و بایگانی نداشت. حتی مشخص نیست چند شماره دقیقاً منتشر شده. این سکوتِ سندی، گویای آن است که تا چه اندازه سنت ثبت تاریخ در ایران، به شکل رسمی و مدون، غریبه بوده است.

وقتی روزنامه‌نگار یعنی کارمند دربار

میرزا صالح نه منتقد حکومت بود و نه در پی روشنگری توده‌ها. در حقیقت، او نخستین «رسانه‌دار حکومتی» در ایران بود. زبان کاغذ اخبار، ستایش‌آمیز و فرمان‌محور است. هیچ خبری از مسائل مردم کوچه و بازار نیست. جامعه دیده نمی‌شود. بلکه سیاست از منظر دربار روایت می‌شود.اما همین نشریه، نشانی است از ورود یک ابزار جدید؛ رسانه.

کاغذ اخبار، نقطه‌ای گم‌شده در نقشه‌ی رسانه‌ای ایران

کاغذ اخبار،  بیشتر یک ابزار تجربه‌آموزی برای طبقه‌ی حاکم به حساب می‌آمد. با این حال، در کشوری که قرن‌ها تاریخ آن سینه‌به‌سینه نقل می‌شد، این نخستین تلاش برای ثبت مکتوب منظم رویدادها بود.

اما امروز، این آغاز تاریخی نه در موزه‌ای در تهران، که در لندن نگهداری می‌شود. کاغذی که زمانی اخبار را روایت می‌کرد، حالا خود، خبری‌ست از فراموشی.