فرسودگی لوله‌های انتقال نفت؛ محیط زیست را به زانو درمی‌آورد/ پیگرانی هوشمند؛ راه نجات‌بخش اما تحریم مانع است + فیلم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تصویر سیاه و غلیظ نفتی که از لوله‌ای پوسیده کرنج فوران کرد و چند هفته قبل از جنگ 12 روزه منتشر شد، تنها یک مشکل فنی نبود؛  یک فریاد هشدار بود ، از دل زیرساخت‌های فرسوده نفت ایران، که آرام آرام جان منابع آبی و خاکی ما را می‌بلعد.

هر ترکیدگی لوله نفتی، تخریب زیستگاه‌های دریایی و خشکی، آلودگی منابع آبی و خاکی احتمالا از دست رفتن معیشت مردمانی را رقم می‌زند که بعضاً با آسیب‌های این فجایع دست به گریبانند. اینجا دیگر نه فقط نفت و اقتصاد، که سلامت محیط زیست و امنیت ملی در خطر است؛ بمبی ساعتی که تیک‌تاک آن را می‌توان در هر نشت، هر شکستگی دید.

خطوط انتقال نفت ایران؛ بمب ساعتی فرسودگی زیر پوست کشور و تهدیدی جدی برای محیط زیست

در چند هفته گذشته، ویدیویی کوتاه اما تکان‌دهنده در فضای مجازی منتشر شد؛ تصویری که هیچ فعال محیط زیستی و حتی ناظر اقتصادی را نمی‌توانست بی‌تفاوت بگذارد. شکستگی لوله نفتی کرنج که محدوده شهرستان امیدیه، استان خوزستان، در فاصله ۴۰ کیلومتری از جنوب‌شرقی شهرستان رامهرمز است. شکستگی لوله نفتی همانند زخمی عمیق بر تن نظام زیرساختی نفت ایران بود؛ زخمی که فقط به خسارت مالی ختم نمی‌شود بلکه جان زمین و آب را می‌گیرد. در آن ویدیو، روغن سیاه و غلیظ نفت از میان ترک لوله‌ای پوسیده فوران می‌کرد و آرامش طبیعت دریایی آن منطقه را در هم می‌شکست.

اما این حادثه تنها یک مشکل فنی نیست، بلکه هشدار بلند و جدی برای همه کسانی است که هنوز ابعاد خطرناک فرسودگی خطوط انتقال نفت را جدی نگرفته‌اند. واقعیتی تلخ و خاموش که زیر پوست کشور می‌خزد و با هر روزی که می‌گذرد، به بمبی ساعتی برای محیط زیست، اقتصاد و امنیت ملی تبدیل می‌شود.

گستره‌ای وسیع و استراتژیک که کمتر دیده می‌شود

ایران با داشتن بیش از ۱۴ هزار کیلومتر خطوط انتقال نفت در خشکی و بیش از ۲۲ هزار کیلومتر مجموع خطوط لوله نفت، گاز و مشتقات، یکی از گسترده‌ترین و حساس‌ترین شبکه‌های زیرساختی انرژی در منطقه را در اختیار دارد. این شبکه ستون فقرات اقتصاد کشور است؛ مسیری که نفت و گاز را از میدان‌های استخراج به پالایشگاه‌ها، بنادر صادراتی و مراکز مصرف منتقل می‌کند.

اما در دل این شبکه وسیع، فرسودگی و آسیب‌های ناشی از خوردگی شیمیایی و فرسایش مکانیکی در حال ضربه زدن به این شریان حیاتی هستند. این وضعیت به سرعت در حال وخیم‌تر شدن است، اما آمار دقیق میزان فرسودگی در دسترس نیست.

دو چالش اصلی فرسودگی؛ خوردگی و فشار بیش از حد

دو عامل کلیدی فرسودگی خطوط، خوردگی شیمیایی و فرسایش مکانیکی هستند. خوردگی، این قاتل خاموش، زمانی رخ می‌دهد که ترکیباتی مانند سولفید هیدروژن موجود در نفت خام، و یا یون کلر، به‌تدریج دیواره لوله را خورده و ضعیف می‌کند. از سوی دیگر، فرسایش مکانیکی ناشی از فشار و جریان شدید نفت و گاز درون لوله‌ها باعث نازک شدن و آسیب‌پذیری بیشتر آن‌ها می‌شود.این عوامل در کنار هم یک معضل پیچیده ایجاد کرده‌اند که نیازمند نظارت و اقدام فوری است.

پیگرانی هوشمند؛ تکنولوژی نجات‌بخش یا آرزوی دست‌نیافتنی؟

یکی از روش‌های پیشرفته و کلیدی برای کشف آسیب‌ها، فناوری «پیگرانی هوشمند» است؛ دستگاه‌های مخصوصی که درون خطوط لوله حرکت کرده و داده‌های دقیق درباره ترک‌ها، خوردگی و ضخامت دیواره‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. اما اجرای این عملیات پیچیده نیازمند تجهیزات پیشرفته، پیمانکاران متخصص و نظارت دقیق است.

اینجاست که بحران اصلی خود را نشان می‌دهد. در سال‌های اخیر، تحریم‌ها ارتباط ایران با شرکت‌های خارجی را قطع کرده‌اند و در این میان، به نظر می‌آید در برخی حوزه ها، تربیت نیروهای متخصص داخلی و بومی‌سازی فناوری‌ها به اندازه کافی پیش نرفته است. نتیجه، کمبود پیمانکاران حرفه‌ای در این حوزه است که گاهی تعداد این پیمانکاران به انگشتان یک دست هم نمی‌رسد.

در حالی که وزارت نفت همواره اجرای این پروژه‌ها را به پیمانکاران برون‌سپاری کرده، بخش خصوصی در زمینه تولید تجهیزات تخصصی مانند کلمپ‌های هوشمند( smart clamp) و فلنج‌های زیرآبی هوشمند(smart flange) قدم‌هایی برداشته است، اما این پیشرفت‌ها هنوز ناکافی‌اند و به حمایت‌های گسترده‌تر نیاز دارند.

حفاظت کاتدی؛ سپری که نادیده گرفته می‌شود

یکی از موثرترین روش‌ها برای مقابله با خوردگی، «حفاظت کاتدی» است؛ فناوری که با نصب آندهای فلزی(فدا شونده) خاص، جریان الکتریکی را به گونه‌ای هدایت می‌کند که خوردگی به آندها منتقل شده  و اندها بجای لوله خورده شود بطوریکه  ضخامت  دیواره لوله حفظ گردد. این عملیات ظریف و حساس، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، نصب منظم و کنترل مستمر است.

اما در بسیاری از خطوط، به دلیل کمبود منابع و ضعف‌‎های نظارتی، حفاظت کاتدی به صورت صحیح و منظم اجرا نمی‌شود و همین بی‌توجهی، لوله‌ها را به سرعت به سوی فرسودگی و خوردگی سوق می‌دهد.

آسیب‌های زیست‌محیطی؛ فاجعه‌ای در سایه سکوت

تصویر شکستگی لوله در کرنج تنها آغاز یک فاجعه زیست‌محیطی بود. هر بار که نفت به خاک یا آب‌های زیرزمینی و دریایی نفوذ می‌کند، اکوسیستم‌های حساس آن منطقه، از گیاهان گرفته تا ماهی‌ها، به شدت آسیب می‌بینند. نابودی زیستگاه‌های آبزیان، کاهش تنوع زیستی و آلودگی منابع آب، تنها بخشی از خسارت‌های این اتفاقات است.

اما پیامدها صرفاً محیط زیستی نیستند. معیشت ماهیگیران محلی به خطر می‌افتد، سلامتی مردم منطقه در معرض تهدید قرار می‌گیرد و در نهایت، هزینه‌های جبران‌ناپذیر اجتماعی و اقتصادی گریبان جامعه را می‌گیرد.

اگر بخواهیم جلوی این بمب ساعتی را بگیریم و از وقوع فجایع جدید جلوگیری کنیم، چاره‌ای جز اقدام‌های اساسی نداریم. این اقدامات در چند بخش تقسیم بندی می شوند که به شرح ذیل است:

افزایش سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی برای توسعه و بومی‌سازی فناوری‌های پیگرانی هوشمند و تجهیزات حفاظتی

تربیت نیروی متخصص و راه‌اندازی مراکز آموزش فنی مرتبط با تکنولوژی خطوط لوله

شفاف‌سازی و انتشار داده‌ها درباره وضعیت خطوط انتقال نفت برای جلب توجه عمومی و ایجاد فشار بر مسئولان جهت اعطای بودجه و انجام پروژه های مربوطه

اجرای منظم و دقیق عملیات حفاظت کاتدی و پایش مستمر خطوط لوله

تدوین ساز و کارهای موثر و کارآمد جهت نظارت فنی و ارزیابی دائمی شبکه خطوط انتقال

خطوط انتقال نفت، نبض اقتصادی ایران را می‌زنند، اما اگر این نبض به خاطر فرسودگی متوقف شود، نه فقط اقتصاد، بلکه محیط زیست و سلامت عمومی نیز به‌شدت آسیب می‌بینند. شکستگی‌ها و نشت‌های مکرر نفت، یک مشکل فنی ساده نیستند؛ بلکه بحران ملی‌اند که سلامت زمین و آینده نسل‌های بعدی را تهدید می‌کنند.

تا زمانی که این موضوع به‌صورت جدی در دستور کار قرار نگیرد، و برنامه‌های مدون و عملیاتی برای نوسازی و حفاظت از این زیرساخت‌ها اجرا نشود، باید منتظر فجایعی تکراری  برای محیط زیست و سلامت باشیم.

نفت، طلای سیاه ایران است؛ اما حفظ این ثروت تنها در گرو مراقبت هوشمندانه و مسئولانه از زیرساخت‌هایش است.