چگونه منابع آب خود را پایدار کنیم؟ نکات کلیدی برای حفظ آب

تأمین آب در زمستان پیش رو با چالش‌ها و مشکلات فراوانی رو‌به‌رو است. بگونه‌ای که در ماه‌های پیش رو در صورت عدم بارش باران مکفی با کاهش حجم بی سابقه سد‌ها و بحران آب مواجهه خواهیم بود. برای جلوگیری از این چالش عظیم و تبعات اجتماعی غیرقابل پیش بینی آن در آینده توصیه می‌شود موارد زیر اجرا گردد تا به بهبود پایداری منابع آب کمک شود.

۱. با احیاء و تعادل بخشی بین منابع و مصارف آب و ایجاد و گسترش اپراتور‌های هوشمند مدیریت برداشت از منابع آب زیر زمینی: برداشت بدون مدیریت از آب‌های زیر سطحی تا حدی گسترش یافته است که تراز سفره‌های آب زیرزمینی در بیشتر مناطق کشور منفی شده و در بعضی مناطق با فرونشست زمین این خسارت جبران ناپذیر شده است. در سال‌های گذشته دولت سعی نموده است در فعالیتی فراتر از وظایف حاکمیتی خود و با استفاده از شرکت‌های دولتی نسبت به مدیریت برداشت آب اقدام نماید، امری که بدلیل آنکه پیاده سازی آن از جنس تصدی است ناکارآمد بوده و بر ابعاد بازگشت ناپذیر این خسارت افزوده است. برای رفع این معضل، وزارت نیرو با تقسیم بندی جغرافیایی مناسب، نظارت و کنترل برداشت آب زیرسطحی را به اپراتور‌های خصوصی صاحب صلاحیت که توانایی نصب سیستم‌های هوشمند اندازه گیری برداشت آب را دارند واگذار مینماید. خوشبختانه توسعه زیر ساخت ICT در سال‌های اخیر امکان بکارگیری ارزان قیمت سامانه‌های اندازه گیری و قرائت هوشمند را فراهم آورده است. اصلاح سامانه‌های اندازه گیری (کنتور‌های هوشمند)، تحویل آب حجمی به کشاورزی و استفاده از سامانه‌های مدرن پایش (تله مترینگ) از مهمترین اقدامات این شرکت‌ها خواهدبود. برای جبران هزینه‌های این شرکت‌ها ۲۰ درصد از آب صرفه جویی شده از سوی وزارت نیرو به این اپراتور‌ها واگذار می‌گردد تا از محل فروش آن هزینه‌ها و درآمد خود را تامین نمایند. علاوه بر تنظیم میزان برداشت آب، اپراتور‌های هوشمند می‌توانند خدمات کشاورزی هوشمند همچون مشاوره کشت، آبیاری، برداشت محصول، اطلاعات بازار محصولات کشاورزی و... را به کشاورزان ارائه نمایند. سیاست وزارت نیرو بکارگیری حداکثری از اپراتور‌های هوشمند به منظور ایجاد رقابت بین آنها و کاهش هزینه‌ها و تسهیل جایگزینی اپراتور‌های ناکارآمد یا متخلف خواهد بود.

۲- اصلاح رژیم بهره برداری از سد‌ها به منظور بهبود پایداری منابع آب کشور و برنامه ریزی بهره برداری و ذخیره سازی آب‌های کشور و سد‌ها و افزودن بخش محیط زیست به برنامه بهینه:

در تعدادی از مناطق و استان‌های پرآب کشور که سد‌های زیادی در آنها احداث شده است بعلت عدم تزریق معمولی یا مکانیزه به تالاب ها، دریاچه‌ها و محیط زیست مشکلات زیست محیطی از جمله بروز کانون‌های گرد و غبار و فرسایش خاک بروز کرده است. برنامه بهره برداری آب‌های کشور بایستی شامل تامین آب شرب، آب صنعت، آب کشاورزی، آب محیط زیست، کنترل و مهار سیلاب و تولید برق آبی باشد. تامین نکردن حقآبه محیط زیست نهایتا زندگی شهروندان، کشاورزی، صنعت و بخش‌هایی را که برای اهمیت آنها آب را تخصیص داده‌ایم به خطر می‌اندازد.

سازگاری با شرایط خشکسالی:

تغییر اقلیم و تغییر شرایط زیست محیطی اتفاق ناگواری است که تنها بخشی از آن برگشت پذیر است. بازگشت کامل به شرایط قبل از تغییر در بعضی موارد آنقدر پرهزینه است که به قیمت فشار اقتصادی گسترده بر دامنه وسیعی از مردم تمام شده و در بعضی موارد دیگر غیرممکن خواهد بود. همانگونه که طبیعت کشورمان در طول قرن‌ها نشان داده است که همواره دچار تنش‌های آب و هوایی بوده است و مردم ما با استفاده از ابتکارات و نوآوری‌ها توانسته‌اند کشاورزی، صنعت و تجارت خود را باشرایط جدید بگونه‌ای منطبق نمایند که بدون کاستن از کیفیت زندگی حتی بهتر از قبل به تعامل با طبیعت بپردازند.

۴- تنوع بخشی به منابع درآمدی بخش کشاورزی: علیرغم همه اقدامات قابل انجام برای ارتقاء بهره وری مصرف آب و افزایش استحصال آب، اما ناچارا کاهش کشت در بعضی مناطق کشور با کاهش دسترسی به آب امری اجتناب ناپذیر خواهد بود. برای پیشگیری از عوارض ناشی از کاهش درآمد کشاورزی نظیر مهاجرت به شهر‌ها و یا گسترش فقر در این مناطق بایستی تنوع بخشی به منابع درآمدی سازگار با کشاورزی را در دستور کار قرار داد. یک روش تجربه شده در سال گذشته و جاری در کشور ایجاد مزارع تولید برق خورشیدی در کنار مزارع کشاورزی است. مزارع خورشیدی نیاز به زمین و تابش خورشید دارند ولی از مصرف آب بی نیاز هستند. نصب آنها بسیار سریع است. درصورت بازگشت احتمالی اقلیم پربارش و امکانپذیر شدن مجدد کشت در دهه‌های آتی، مزارع خورشیدی براحتی و بدون برجا گذاشتن عارضه‌ای در روی زمین قابل جمع آوری و انتقال به مناطق کویری و خشک دیگر هستند. بدین ترتیب در مناطق دچار خشکسالی می‌توان اشتغال را همچنان با درآمد مکفی حفظ کرده و از گسترش بیکاری و فقر دراین مناطق و مهاجرت به شهر‌ها پیشگیری نمود.

۵- اصلاح محیط زیست مناطق دارای تنش: در بعضی از موارد برگشت تغییرات زیست محیطی ایجاد شده به حالت اول خود مستلزم دریغ نمودن آب از کشاورزان و صنایعی است که در طول چند دهه گذشته رشد چند صد درصدی داشته‌اند. شاید بهتر آن بود از ابتدا توسعه کشاورزی و صنعتی مناطق خاصی از کشور به این حد گسترده صورت نگیرد تا آب تزریق شده به محیط زیست دچار کاستی نگردد ولی اکنون آیا شایسته است طبیعت بعضی از دریاچه‌ها و تالاب‌ها را به قیمت بیکاری کشاورزان و صنعتگرانی که طی چند دهه گذشته توسعه یافته‌اند به حالت قبل بازگردانیم؟ بایستی بدانیم که چه ارزش‌هایی را بایستی فدا کنیم تا چه چیز‌هایی را مجددًا بدست آوریم؟ لازم است مطابق مطالعات تفصیلی حتی الامکان روش‌هایی برای کاربری‌های جدید این دریاچه‌ها و تالاب‌ها ابداع و بکارگیری گردد تا ضمن بهره مندی کشور از شرایط جدید محیط زیستی، اثرات منفی تغییرات رخداده به حداقل رسیده و از بیکاری کشاورزان و صنعتگران در آن مناطق جلوگیری گردد. تزریق مکانیزه آب به تالاب‌ها و دریاچه‌ها از جمله اقداماتی است که ضمن نیاز اندک به آب، می‌تواند طبیعت زیبای محیط زیست را تا حد زیادی احیاء نماید.

*خشایار نادی، کارشناس معماری و شهری - دبیرکل حزب نگاه نو