وقتی باران نمی‌بارد، عقل باید ببارد؛ اما مصرف هنوز افسارگسیخته است/ مصرف آب در ایران شبیه اروپا، بارندگی شبیه صحرا!

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا،  در روزهایی که سطح مخازن سدهای کشور با کاهش ورودی آب تا ۴۱ درصد مواجه شده و هم‌زمان گزارش‌ها از بروز ناترازی جدی در حوزه تأمین برق خبر می‌دهند، این پرسش به‌درستی در فضای عمومی و رسانه‌ای کشور شکل گرفته که: آیا همه این بحران‌ها را می‌توان صرفاً به گردن کاهش بارندگی‌ها و پدیده تغییرات اقلیمی انداخت؟ یا آن‌که پای سوءمدیریت، فقدان سیاست‌گذاری بلندمدت و بی‌توجهی به اصلاح الگوی مصرف نیز در میان است؟

برای یافتن پاسخ دقیق‌تر به این سؤال، گفت‌وگویی انجام دادیم با دکتر محمود یزدانی، کارشناس حوزه آب و برق، که سال‌هاست در این عرصه فعالیت تخصصی دارد. گفت‌وگوی ما با او، به تحلیلی از وضعیت فعلی و آینده بحران آب و برق در کشور منتهی شد.

تغییرات اقلیمی؛ پدیده‌ای طبیعی، نه بهانه‌ای مدیریتی

یزدانی در ابتدای گفت‌وگو با تأکید بر نقش مهم تغییرات اقلیمی گفت: «ببینید، تغییرات اقلیمی مسئله‌ای انکارناپذیر است، اما نمی‌توان آن را به عنوان تنها علت مشکلات کنونی آب و برق در کشور مطرح کرد. محیط زیست کار خودش را می‌کند. این ما هستیم که باید با آن سازگار شویم، نه آن‌که انتظار داشته باشیم طبیعت خودش را با مدل مصرفی ما هماهنگ کند.»

او در ادامه با اشاره به موقعیت جغرافیایی ایران یادآور شد: «ما در نوار خشک کره زمین قرار گرفته‌ایم. زاویه تابش خورشید، میزان تبخیر بالا، و محدودیت منابع آبی طبیعی کشور، همه از عواملی هستند که حساسیت مصرف آب را در کشور ما بیشتر می‌کنند. این‌ها چیزهایی نیستند که تازه کشف کرده باشیم. سال‌هاست که اقلیم ایران را می‌شناسیم، اما متأسفانه در نهادینه کردن فرهنگ مصرف بهینه کوتاهی کرده‌ایم.»

کوتاهی در فرهنگ‌سازی؛ مردم مقصر نیستند

یزدانی با انتقاد از عملکرد رسانه‌ها و نهادهای دولتی در حوزه فرهنگ‌سازی مصرف گفت: «ما باید از سال‌ها پیش مدیریت مصرف را به عنوان یک اصل اجتماعی جا می‌انداختیم. مردم زمانی با یک پدیده همذات‌پنداری می‌کنند که آن پدیده را لمس کرده باشند. این‌که مردم امروز درک دقیقی از عمق بحران کم‌آبی ندارند، مسئولیتش با کیست؟ با دولت، رسانه‌ها، نهادهای فرهنگی و هرکسی که مسئول تنویر افکار عمومی است.»

او تأکید کرد که هنوز هم بخش قابل‌توجهی از جامعه، مصرف انرژی و آب را به چشم یک «حق بدون شرط» می‌بیند: «این نگاه زمانی شکل گرفته که ما انرژی و آب را به شکل ارزان و بی‌رویه در اختیار همه گذاشتیم، بدون آن‌که نظام تشویق و تنبیه مشخصی برای مصرف‌کننده داشته باشیم. امروز که به بحران رسیده‌ایم، تازه به فکر افتاده‌ایم که باید برخورد قهری با مصرف غیرمجاز داشته باشیم یا از خوش‌مصرف‌ها تقدیر کنیم.»

آمار نگران‌کننده از بارندگی و مصرف سرانه

این کارشناس در ادامه گفت‌وگو، به برخی آمارهای مقایسه‌ای در سطح جهانی اشاره کرد که عمق بحران را روشن‌تر می‌کند:«میانگین بارندگی سالانه در دنیا چیزی بین ۷۵۰ تا ۸۵۰ میلی‌متر است، در حالی که کشور ما در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر بارندگی دارد. ولی میانگین مصرف آب در دنیا ۱۷۰ لیتر در روز است و در ایران به ۲۵۰ لیتر هم می‌رسد. این یعنی مصرف ما نه تنها متناسب با اقلیم نیست، بلکه فراتر از نرم جهانی هم هست. آخرین آماری که در اختیار دارم، نشان می‌دهد که ما اکنون حتی نسبت به میانگین بلندمدت خودمان، با کاهش ۴۰ درصدی مواجهیم و به رقم نگران‌کننده ۱۴۰ میلی‌متر در سال رسیده‌ایم.»

ماینرها، اتباع خارجی و نقش آن‌ها در بحران برق

در بخش دوم گفت‌وگو، یزدانی به دو عامل مهم دیگر در ناترازی برق پرداخت؛ ماینرهای غیرمجاز و افزایش جمعیت اتباع خارجی در کشور. او با اشاره به ماینرهایی که به صورت غیرقانونی از شبکه برق استفاده می‌کنند، گفت: «مصرف‌های غیرمجاز در همه حوزه‌های انرژی وجود دارد و ما در اصطلاح به آن‌ها می‌گوییم هدررفت ظاهری. یعنی این‌که این مصرف‌ها در هیچ‌کدام از سامانه‌های آماری ثبت نمی‌شوند ولی بار مصرفی به شبکه تحمیل می‌کنند. این مشکل در برق، آب، و حتی گاز هم هست.»

وی با اشاره به اقدامات اخیر وزارت نیرو گفت: «اخیراً برای شناسایی مصرف‌های غیرمجاز، حتی پاداش‌هایی در نظر گرفته شده، اما این اتفاق باید خیلی زودتر می‌افتاد. ما کشوری هستیم که انرژی در آن ارزان و در دسترس است، و همین دسترسی آسان باعث شده سودجویانی مثل ماینرهای غیرقانونی، بدون نظارت خاصی فعالیت کنند.»

اما مسئله فقط ماینرها نیست. یزدانی در ادامه به نقش جمعیت قابل‌توجه اتباع خارجی در ناترازی مصرف اشاره کرد و گفت: «بر اساس آمارهای رسمی و غیررسمی، ما بیش از ۵ میلیون نفر از اتباع خارجی در کشور داریم، که البته عدد واقعی احتمالاً بسیار بالاتر است. این جمعیت، چه شناسایی شده و چه نشده، از خدمات یارانه‌ای کشور مثل آب، برق، سوخت و ... بهره‌مند هستند. این موضوع در کنار همه مشکلات اقتصادی و زیست‌محیطی، فشار مضاعفی به شبکه‌های تأمین انرژی وارد کرده است. رسیدگی به این مسئله، نیازمند ورود نهادهای امنیتی و تصمیم‌گیران بالادستی است.»

مدیریت شعاری یا مسئولیت‌پذیری واقعی

در بخشی از این گفت‌وگو، از یزدانی درباره سخنان اخیر وزیر نیرو پرسیده شد؛ جایی که وزیر گفته بود: «اگر یک‌بار برق یک منطقه قطع شود طبق برنامه است، اما اگر دوبار شود من شرمنده‌ام.» آیا چنین اظهاراتی می‌تواند برای افکار عمومی قانع‌کننده باشد؟

یزدانی در پاسخ گفت: «ببینید، مدیریت بحران نیاز به دو بال دارد، یکی برخورد قاطع با متخلفین و دیگر تشویق خوش‌مصرف‌ها. ما باید یک نظام هوشمند داشته باشیم که در آن، آن‌هایی که حقوق عمومی را رعایت نمی‌کنند با قیمت‌گذاری واقعی و اقدامات قهری مواجه شوند، و در مقابل، شهروندان قانون‌مدار و کم‌مصرف تشویق شوند. این اتفاق سال گذشته در دولت مرحوم شهید رئیسی تا حدی افتاد؛ مثل بخشودگی‌هایی در قبوض برق و آب.»

او اضافه کرد: «در دولت فعلی هم این موضوع در دستور کار است، ولی برخورد با مصرف‌کنندگان متخلف همچنان با تساهل و تسامح زیادی انجام می‌شود. مدیریت بحران یعنی اتخاذ تصمیم‌های سخت، نه شرمندگی از تکرار قطعی برق.»

 بحران آب و برق، بحرانی ترکیبی است

به گزارش رکنا، از یک سو، تغییرات اقلیمی و اقلیم خشک کشور ایران واقعیتی انکارناپذیر است. اما از سوی دیگر، سوءمدیریت، بی‌توجهی به فرهنگ‌سازی مصرف، ارزان‌فروشی انرژی، رشد مصرف غیرمجاز، و افزایش جمعیت استفاده‌کننده از یارانه‌ها (چه داخلی، چه خارجی) دست به دست هم داده‌اند تا بحران به نقطه هشدار برسد. اگر نهادهای تصمیم‌گیر امروز هم با همان نگاه دیروز عمل کنند، نه تنها مشکل حل نخواهد شد، بلکه با هر تابستان جدید، بحران شکل تازه‌تری به خود خواهد گرفت.