مهم ترین خطبه های نهج البلاغه

به گزارش رکنا، نهج البلاغه دارای چند بخش است که بخش اول آن دارای 241 خطبه و مربوط به موضوعات عمومی مانند: خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم. طبیعت انسان، امت ها و حکومت های نیکوکار و ستمکار است. اما باید بدانیم که مقصود امام علی (علیه السلام) تشریح گیاهان و جانوران و تدریس آناتومی و زندگی آنان نبوده است. بلکه هدف ایشان تبیین و آموزش خداشناسی و حکمت های خدا در خلقت دنیا بود. چند خطبه از سخنان امام توسط سید رضی نام گذاری گردیده است. این خطبه‌ها عبارت است از: شقشقیه (شماره ۳)، غراء (شماره ۸۳)، اشباح (شماره ۹۱) و قاصعه (شماره ۹۲) که از مهم‌ترین آنان می توان به شقشقیه، غراء و متقین اشاره کرد.

خطبه شقشقیه

کلمه «شِقشِقیَّة» به معنی شُش یا همان ریه ها است. شتر هنگامی که هیجان زده می شود به نفس نفس زدن افتاده و نفس های خود را از دهان بیرون کرده و از زیر گلو صدایی منعکس می کند. و اگر کسی حالت او را متوجه نشود صدا را با زبان حیوان اشتباه می گیرد. معنی دیگر آن نیز بزرگ شدن زیر گلوی شتر مانند بادکنک است که هنگام خشم آن بیرون می زند. سوال اینجاست که شتر چه ربطی به خطبه های مهم نهج البلاغه دارد؟

در خطبه سوم امام علی (علیه السلام) شکایت هایی در مورد موضوع سقیفه، و خلافت ابوبکر، عثمان و عمر ذکر نموده است. همچنین گفته اند که صبر بهترین راه در برابر قیام و جنگ با سایر خلفا است. در این خطبه ایشان در مورد خلافت می فرمایند: «رئیس خلافت به شترسواری سرکش می‌ ماند، که اگر مهار را محکم کشد، پرده‌ های بینی شتر پاره شود و اگر آزاد گذارد در پرتگاه سقوط می‌ کند.» با بیان این خطبه دیدیم که معنی شقشقیه و نام گذاری آن هم به این دلیل بوده است.

در خطبه شقشقیه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) از عملکردهای خلفای حاظر در مسند حکومت انتقاد می کند. همچنین امام به سه گروه موجود در آن زمان یعنی ناکثین، قاسطین و مارقین اشاره کرده و که چگونه مردم برای بیعت با ایشان هجوم کرده اند. و در آخر وجه قبول حکومت را توسط خودش بیان می کند.

خطبه غراء از خطبه های مهم نهج البلاغه

این خطبه از نظر محتوا شامل حکمت و موعظه حسنه است و در آن، آرایه های بیانی و بدیع مانند جناس، سجع، استعاره و کنایه وجود دارد. خطبه 83 با ستایش و حمد خداوند و شهادت به پیامبری حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) شروع می شود. امام در ادامه همه انسان ها را به تقوای الهی سفارش؛ دنیا را محل آزمایش، انسان ها را فانی و مرگ را یادآور می شود. سپس عالم قبر و از بین رفتن کالبد جسمی انسان؛ خورده شدن پوست،گوشت و استخوان توسط موجودات داخل قبر و قیامت را عنوان می کند.

امام با ایراد سخنانش از آفرینش انسان هنگام نطفه بودن تا تولد و مرگ گفته و او را از ایستادگی در مقابل خدا منع می کند. سختی های هنگام جان دادن و جدایی از پد، مادر، فرزندان، همسر و نزدیکان را امام در اوج بلاغت گفته و سختی های دوزخ و جهان آخرت را برای انسان های ناشایست توضیح می دهد و انسان ها را برای پناه بردن به خدا دعوت می نماید.

سخنان امام به صورت دسته بندی در خطبه غراء به 12 بخش تقسیم می شود که عبارت است از:

1.    حمد و ثنای پروردگار و بیان اوصاف جلال و جمال او

2.    دعوت به تقوای الهی

3.    نکوهش دنیا

4.    معاد و عرصه محشر و صحنه‌ های هول انگیز قیامت

5.    شرح آغاز و انجام زندگی بشر

6.    اهمیت مسئله تقوا

7.    یادآوری توجه به نعمت‌های الهی

8.    بیان موعظه برای بیداری دل‌ها و هوشیاری عقل‌ها

9.    بیان اهمیت مسئله تقوا به بیانی دیگر

10.    تاریخچه انسان از زمان جنین بودن تا لحظه مرگ

11.    هشدار به عدم بازگشت پس از مرگ

12.    بیان درس‌های عبرت‌ انگیز در تاریخ گذشتگان

خطبه متقین یا همام از خطبه های مهم نهج البلاغه

دلیل نام گذاری این خطبه به دلیل درخواست یکی از دوستان و شیعیان امام علی (علیه السلام) به نام "همام" بود. همام از آن حضرت توصیفی در مورد پرهیزگاران خواست. او به امام سخن خود را اینگونه بیان نمود: «اى امیر مؤمنان، پرهیزگاران را براى من بستاى چنانکه گویى به آنان مى ‌نگرم.» امام نیز در جواب او بدین صورت پاسخ داد: «اى همّام از خدا بترس و نیکوکار باش که همانا خدا با کسانى است که پرهیزگارند و آنان که نیکو کردارند». همام با این سخن امام علی (علیه السلام) قانع نشده و با سوگند، اصرار ورزید تا این مسئله را عمیق تر توضیح دهد.

امام قبول کرده و با حمد و ثنای خداوند و درود به حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) خطبه خود را آغاز نمود. این خطبه آنقدر بر روی همام اثر گذاشت که بیهوش شد و جان داد. امام  گفت: به خدا از همین بر او مى ‌ترسیدم. سپس گفت: پندهاى رسا با آنان که شنواى آن هستند چنین کند. مردى گفت: «اى امیر مؤمنان چرا با تو چنین نکند؟» فرمود: «واى بر تو هر اجلى را زمانى است که از آن پیش نیفتد، و سببى است که از آن درنگذرد. آرام باش و دیگر بار چنین سخن به زبان میاور که آن دم شیطان بود که بر زبانت دمید.»

متقین به معنای پرهیزگاران است و در مضمون آن امام به رفتار متقین در جامعه، نگاه به خود و عبادتشان در ارتباط با خالق اشاره می کند.

خطبه قاصعه

فرو دادن یا بلعیدن آب برای رفع تشنگی، نشخوارکنندگان، کوچک و حقیر شمردن، قاتل و خرد کردن از معناهای کلمه قاصعه است. این خطبه از طولانی ترین خطبه های مهم نهج البلاغه بوده و درمورد نکوهش ابلیس و آگاه کردن کردن مردم با پیروی نکردن از شیطان است.

این خطبه محتوای اجتماعی، کلامی و اخلاقی دارد. دلیل ایراد آن هم این است که برخی از قبایل کوفه فساد و آشوب می کردند. فرهنگ جاهلی موجود در میان قبایل کوفه بدین صورت بود که وقتی گذر افراد یک قبیله به قبایل دیگری می افتاد. و در آنجا در مورد کوچکترین موضوعی ناراحت می شد. سر و صدا کرده و نام قبیله خود را فریاد میزد و برای کمک امداد می طلبید. بدین ترتیب افراد قبیله مقابل جمع، و آن شخص را کتک میزدند. او هم به قبیله خود برگشته و کمک می خواست. با همین روش آشوب و بلوا به راه افتاده و قبایل بر روی هم شمشیر می کشیدند.

آموزه های اخلاقی، اجتماعی و کلامی خطبه قاصعه

•    امام در این خطبه عصبانی شدن و فخر فروشی را نفی و بسیار مورد نکوهش قرار داده است.

•    فروتنی را وسیله ای برای بخشش و آمرزش دانسته و آن را تحسین نموده است.

•    تعصب داشتن در امور شایسته مانند: بردباری، نگاه داشتن حق همسایه، و وفای به عهد و پیمان. انصاف و دادگری برای مردم و ...

•    داشتن یک جامعه توحیدی را تحسین و ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان مردم و قبایل مختلف همچنین دوری از تفرقه و درگیری با یکدیگر.

•    صبر کردن و تحمل سختی ها در راه خدا، باعث گشایش و عزت است.

•    عبادت و فروغ دین مانند نماز، زکات، خمس و روزه باعث فروتنی و خشوع در مقابل خدا می شود.

•    خداوند بندگان خود را با انواع مشکلات و بلاها آزمایش می کند و میزان ایمان آنان را می سنجد.

خطبه اشباح

شخصی از امام علی (علیه السلام) در مورد ذات و صفات خداوند سوال می کند و امام نیز خطبه اشباح را ایراد می کند. اشباح در لغت به معنی ملائکه، شخص یا چیزی که از دور دیده می شود اما مشخص نیست، می باشد. اما ممکن است کلمه اشباح در خود خطبه بوده باشد اما سید رضی در نهج البلاغه ننوشته باشد. زیرا در خطبه ای که شیخ صدوق در کتاب توحید نوشته کلمه اشباح در آن وجود دارد. معنی اصلی اشباح گسترش و امتداد چیزی است و از آنجاکه این خطبه طولانی است اشباح نامیده‌اند.

خطبه‌ی شماره 91 از خطبه های مهم نیز به شمار می رود. که در آن امام به موضوعات گوناگونی پرداخته‌اند. در مسجد کوفه روزی شخصی از امام خواست که خدا را برایش به گونه‌ای تعریف کند که انگار با چشم هایش خدا را میبیند. امام هم به دلیل تشبیه خدا به انسان از سوی آن شخص و قابل دیدن آن با چشم عصبانی و این خطبه را شروع نمود.

مباحثی که امام در خطبه اشباح مطرح نموده اند:

•    آماده‌سازی افکار برای پذیرش حقایق بخشی از اوصاف پروردگار

•    عدم احاطه علمی انسان به ذات و صفات خدا

•    تدبیر و تفکر خداوند در جهان خلقت

•    آفرینش آسمان‌ها و زمین

•    خلقت آدم و مبعوث کردن انبیاء

•    علم خداوند به غیب و آگاهی او از اعمال، نیت، افکار و اسرار نهفته در درون سینه انسان

•    دعاهای پر معنا و پر محتوا

•    آفرینش فرشتگان، صفات و ویژگی‌های آنان

ارزش علمی و ادبی نهج البلاغه

بعد از قرآن کتاب نهج البلاغه در بالاترین بلاغت قرار دارد. این کتاب دیدگاه امام علی (علیه السلام) را درمورد خداوند، توحید، معاد، انسان و خلقت جهان است. کلمات و شیوایی این کتاب به گونه‌ای است که مکارم اخلاقی و صفاتی که لازمه یک انسان کامل است را بیان می کند. کسانی که پای منبر و سخنان امام می نشستند در هنگام خطبه اشک از چشمانشان جاری می شد. زیرا دل ها را می لرزاند و بر آن‌ها تاثیر می گذاشت. نامه هایی که امام به دوستان، دشمنان، فرمانداران نظامی استانداران و دیگر مسئولان فرستاده است. 79 عدد بوده که در زمینه های نظامی، سیاسی، اقتصادی است. محتوای نامه مانند خطبه ها بسیار پرمحتوا و ارزشمند است.

سخن ایشان در مورد خلقت جهان هستی و آفرینش جایگاه علمی آن را نشان می دهد. تمامی سخنان امام خطبه های مهم به شمار می رود و نمی توان کوچکترین سخن ایشان را نادیده گرفت. زیرا دارای حکمت فراوان است. دعوت از خلق برای اتحاد و همبستگی، همچنین نحوه رفتار در اجتماع و خانواده و داشتن متانت و ادب در سخن و کردار از جمله جایگاه ادبی نهج البلاغه است. جالب است بدانید که عمر سخنان و مطالب این کتاب بیشتر از هزار سال قبل است اما همچنان در عصر کنونی نیز کاربرد دارد. به جز فصاحت و بلاغت چند بُعدی بودن مطالب موجب کمال آن گردیده است.

اگر انسان بداند که با تمسک جستن به قرآن و آموزه های اخلاقی احادیث قوی، نهج البلاغه، صحفیه سجادیه چقدر تاثیر می پذیرد. و باعث دور ماندن او از آلودگی ها و زشتی ها می گردد از ادامه راه رستگاری و خسته نمی شد.

سخن پایانی

همانطور که در مطالب بالا گفتیم کتاب نهج البلاغه بعد از قرآن نه تنها برای شیعیان بلکه برای دیگر انسان ها نیز می باشد. هدایت و روشنگری آن، باعث شناخت بیشتر خدا و اصول دین است و بر روی زندگی افراد به خصوص جوانان تاثیر مثبت و بسزایی دارد. زیرا از آلودگی به فحشا و گناهان منع نموده و راه های رسیدن به تعالی و رشد روحی را نشان می دهد. رفتار یک انسان در خانواده در جامعه و حتی شناخت خود، از جمله بحث های موجود در خطبه است. این کتاب با بیان مبدأ و مقصد نهایی انسان و بازه ای که در این میان وجود دارد. نشان می دهد که چقدر زندگی دنیوی کوتاه و ناچیز است و با اعمال درست همین فرصت کم در این دنیا موجب زیبایی و لذت، هم در این دنیا و هم در آخرت خواهد شد.

در این کتاب خطبه های مهم و مشهوری وجود دارد که برای هر شیعه ای که راه انبیاء و معصومین را ادامه می دهد. خواندنش برای آن ها واجب است. این کتاب مانند قرآن دارای شیوایی و رسایی در کلام است. و بالاتر از آن به جز قرآن کتابی برای طریقت زندگی زیبا وجود ندارد.