از چه زمانی نامگذاری هر سال به نام یک حیوان وارد فرهنگ ما شد؟

به گزارش رکنا، نامگذاری هر سال به نام یک حیوان : هر جامعه ای از گذشته تاکنون معیاری را برای محاسبه زمان داشته است. تقویم به عنوان وسیله ای برای ارائه ماهیت فرهنگی و سیاسی ،احیا و انجام مراسم دینی،سنن ملی ،کار و غیره استفاده می شده است و به همین دلیل تقویم های مختلفی از قدیم الایام در عرصه گیتی در میان اقوام و ملل و صاحبان ادیان یافت شده اند. برخی از این تقویم ها فراموش شده اند و برخی دیگر کماکان به حیات خود با کمی تغییر ادامه می دهند.

نامگذاری هر سال به نام یک حیوان

هر سال که عوض می شود، سال جدید به نام یک حیوان نامگذاری می شود. علت چیست؟ این مطلب به بررسی علت نامگذاری سال ها به نام حیوان پرداخته است. با ادامه این بخش فرهنگ و هنر در زیر مجموعه آداب و رسوم مجله خبری چشمک با مطلب نامگذاری هر سال به نام یک حیوان همراه باشید.

تقویم دوازده حیوانی چیست؟

از جمله تقویم های کهن و مشهور و در عین حال پیچیده عالم، تقویم دوره‌ای دوازده حیوانی است. در میان دانشمندان اسلامی این تقویم به نام های تاریخ ترک، تاریخ ترکستان، تاریخ خُتن، اُیغور و یا تاریخ ترکان مشهور است.قدیمی‌ترین اثری که از وجود این تقویم در میان اقوام ترک آسیای مرکزی خبر می‌دهد در آثار ابوریحان بیرونی است. وی از این تقویم در دو کتاب خود که مربوط به نجوم است یاد می‌کند؛ اما می‌نویسد نه بر مقادیر و نه بر معنی و نه بر کیفیات این ماهها آگاهی پیدا نکردم.

دیدگاه ابوریحان درباره نامگذاری سال ها به نام حیوان

نام هایی که ابوریحان در کتاب خود از نام ماههای تقویم دوازده حیوانی یاد می‌کند، درست همان اسامی است که امروزه در کشور ترکیه برای این تقویم و این حیوانات کاربرد دارد که این امر نشانگر اصیل بودن نامهای ترکی این ماهها است. خواجه نصیرالدین از اولین کسانی است که اطلاعات فراوانی از این تقویم در اختیار می‌گذارد.

امروزه بسیاری از پژوهشکران بر این باورند که آشنایی با این تقویم در میان تمام اقوام آسیای شرقی، جنوب شرق و جنوب هندوستان وجود داشته و هر یک با کمی تفاوت نام دوازده حیوان را به ماههای دوازده گانه سال خویش نسبت داده‌اند و اکنون نیز در اکثر این کشورها نام حیوانات در این تقویم به صورت دوره‌ای در نامگذاری سالها مورد استفاده است

در بسیاری از کشورها که این تقویم و ادوار ان به صورت سالیانه مورد توجه است، مردم بر این باورند که وقایعی که هر سال رخ می‌دهد و افرادی که در هر سال بدنیا می‌ایند تحت خصوصیات حیوانی که بر آن سال حاکم است قرار دارند. در ایران و افغاستان و دیگر کشورهای منطقه نیز چنین باورهایی همواره مورد توجه عوام بوده است. این تقویم از قرن هفتم هجری به بعد در خراسان نیز مورد توجه و استفاده بوده است. به مانند بسیاری از کشورها که تحت تاثیر این تقویم قرار گرفته‌اند، در نامگذاری سالها به حیوانی خاص تأثیر پذیرفته است.

دیدگاه های افسانه درباره شکل گیری تقویم 12 حیوانی

محمود کاشغری در کتاب دیوان لغات منسوب به قرن پنجم هجری در ذیل کلمه «برس» شرحی درباره این تقویم آورده اس که نخستین شرح درباره این تقویم است. او می‌نویسد: ترکان نام دوازده گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای دوازده سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که:

یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم مشورت کرده و در کنگره‌ای گفت: «ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند.» مردم نیز پذیرفتند پس آنگاه خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه «ایلا سو» روان سازند.

چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آن‌ها را بر سال‌ها نهادند. نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد. او می‌افزاید: ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته‌است که بدان تفأل می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند.

مثلاً وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند در سال مرغ طعام فراوان شود اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید. سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فروان رخ دهد و غیره.

ریشه و خاستگاه این گاه‌شماری و علت تأثیرگذاری این دوازده حیوان خاص بر سرنوشت زمین و انسان، را به یک افسانه کهن بودایی نیز منتسب کرده اند:

روزی بودا در آغاز سال نو، تمامی حیوانات را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان تمامی حیوانات، تنها دوازده حیوان دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده حیوان عبارت بودند از: موش، گاو، پلنگ (یا ببر)، خرگوش (یا گربه)، نهنگ (یا اژدها)، مار، اسب، گوسفند (یا بز)، میمون، مرغ (یا خروس)، سگ و خوک.

از آن پس بودا مقدّر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این حیوانات در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.

بررسی گاه‌شماری حیوانی حکایت از آن دارد که این گاه‌شماری از ترکیب برخی اصول گاه‌شماری جلالی، گاه‌شماری هجری قمری و گاه‌شماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته‌است و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران می‌گذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی در ایران رایج بوده‌است هرچند که در طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده‌است.

نام سال‌های دوازده‌گانه حیوانی که بخصوص در دوره حکومت قاجار تا سال ۱۲۸۹ خورشیدی در ایران به کار می‌رفته (و با تقویم اویغوری-چینی تفاوت‌هایی دارد) به ترتیب عبارت بوده‌است از:

    سال موش

    سال گاو

    سال پلنگ (یا ببر)

    سال خرگوش (یا گربه)

    سال نهنگ (یا اژدها)

    سال مار

    سال اسب

    سال گوسفند (یا بز)

    سال میمون

    سال مرغ (یا خروس)

    سال سگ

    سال خوک

این ترتیب نام‌های حیوانی سال‌ها را ابونصر فراهی در نصاب الصبیان چنین به نظم درآورده است.

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار        زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار

آنگاه به اسب و گوسفند است حساب        حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار

نامگذاری سال ها به نام حیوان و رابطه آن با استیلای ترکان بر جهان اسلام

به این ترتیب می توان گفت که با استیلای ترکان و مغولان در ایران و افغانستان امروزی، این تقویم ترکی ۱۲حیوانی نیز رواج یافت. بر اساس نوشته‌های خواجه نصیرالدین طوسی، سال در این تقویم خورشیدی حقیقی و ماه‌هایشان بر اساس رویت دو هلال ماه بوده‌است. برای احتساب شمسی بر مبنای قمری دست به نسیء می‌زدند. دراین تقویم هر یک از ماه‌های سال بر اساس نام یک حیوان می‌باشد. که عبارتند از:

«۱-موش (سچقان یا کسگو)؛ ۲-گاو نر (اود یا سغر)؛ ۳-پلنگ (بارس)؛ ۴-خرگوش (توشقان)؛ ۵-نهنگ (لو)؛ ۶-مار (ییلان)؛ ۷-اسب (یونت)؛ ۸-گوسفند (قوی)؛ ۹-میمون (بیجین)؛ ۱۰-مرغ (تخاقوی)؛ ۱۱-سگ (ایت)؛ ۱۲-خوک (تونگوز).

در این تقویم بعد از یک دوره دوازده ساله، اسامی حیوانات و سال منسوب به آنها از نو تکرار می‌شود. علاوه بر سال، ماه های دوازده‌گانه نیز به نام این حیوانات نامگذاری شده است. مثلا آغاز دوره ای که با نام موش است، ماه اول آن موش و … خواهد بود.

1403، سال اژدها یا نهنگ

منجمان چینی نیز این دور دوازده ساله را قبول دارند، منتهی در برخی از سالها به حیوان دیگری معتقد هستند. جای پلنگ ، ببر را نام می‌برند به جای خرگوش، گربه می‌گویند. و به جای نهنگ به اژدها باوردارند. به جای گوسفند، بز و به جای مرغ از خروس نام می‌برند. لذا در نزد چینیان نماد سال 1403، اژدها می باشد.

منبع: مجله اینترنتی چشمک