جایگزینی قطار برای هواپیما و اقامتگاه های بومگردی برای هتل نشان دهنده رشد صنعت گردشگری است یا رکود؟

رشد روزافزون سفرهای ریلی در جهان و ایران

در سال‌های اخیر، سفر با قطار در بسیاری از کشورهای جهان به‌عنوان جایگزینی جدی برای هواپیما موردتوجه قرار گرفته است. طبق گزارش شرکت یورومانیتور، حمل‌ونقل ریلی در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۵ درصد نسبت به سال قبل رشد داشته و اکنون یکی از سریع‌ترین روش‌های درحال‌توسعه در صنعت گردشگری به شمار می‌رود. این رشد نه‌تنها به دلیل بازگشت سفرها پس از دوران همه‌گیری کرونا، بلکه به دلیل افزایش آگاهی زیست‌محیطی مسافران و حمایت‌های دولتی بوده است. در اروپا، سیاست‌های حمایتی نقش مهمی در این مسیر داشته‌اند؛ مثلاً دولت فرانسه برخی پروازهای داخلی کوتاه‌برد را حذف کرده و کشورهایی مانند اسپانیا و آلمان با ارائه بلیط‌های تخفیف‌دار یا رایگان، افراد را به خرید بلیط قطار تشویق کرده‌اند. همچنین بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که یک‌سوم گردشگران ماجراجو که به محیط‌زیست اهمیت می‌دهند، ترجیح می‌دهند قطار را جایگزین هواپیما کنند.

در ایران نیز شاهد روندی مشابه هستیم. بر اساس آمار رسمی، در سال ۱۴۰۲ بیش از ۳۲ میلیون نفر با قطار سفر کرده‌اند که نسبت به سال‌های قبل، حتی پیش از کرونا، رشد محسوسی داشته است. این در حالی است که در همان سال، حمل‌ونقل هوایی ۴۵ میلیون مسافر را جابه‌جا کرده، اما فاصله میان تعداد مسافران هوایی و ریلی نسبت به سال ۱۳۹۸ کمتر شده است. در آن سال، سفرهای هوایی حدود ۶۰ درصد بیشتر از سفرهای ریلی بود، ولی در سال ۱۴۰۲ این اختلاف به حدود ۴۰ درصد کاهش‌یافته است. این آمار نشان می‌دهد که خرید بلیط قطار برای بسیاری از ایرانیان به گزینه‌ای محبوب و در دسترس تبدیل شده و سفر با قطار بیش از گذشته مورد استقبال قرار گرفته است.

افزایش استقبال از اقامتگاه های بومگردی در جهان و ایران

 بر اساس آمار وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی رسمی کشور در سال‌های اخیر به حدود ۳۷۰۰ واحد رسیده است، درحالی‌که این رقم در اوایل دهه ۱۳۹۰ بسیار اندک بود. تخمین زده می‌شود که شمار اقامتگاه‌های غیررسمی نیز چندبرابر این عدد باشد که خود بیانگر افزایش شدید تقاضا در این حوزه است. تنها در دو سال نخست دولت سیزدهم، ۸۴۹ اقامتگاه جدید مجوز فعالیت گرفته‌اند. همچنین، تعداد کل اماکن اقامتی کشور (اعم از هتل، مهمان‌پذیر، بوم‌گردی و...) از حدود ۱۱ هزار در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۱۵ هزار واحد در میانه‌سال ۱۴۰۲ افزایش‌یافته است. این روند نشان می‌دهد که گردشگران داخلی نیز بیش‌ازپیش، اقامتگاه‌های محلی و بوم‌محور را به هتل‌های زنجیره‌ای ترجیح می‌دهند و نقش پررنگ‌تری در صنعت گردشگری کشور یافته‌اند.

دلایل گرایش گردشگران به قطار و اقامتگاه های بومگردی

در سال‌های اخیر، تغییر سلیقه و نگرش گردشگران باعث شده بسیاری از آن‌ها به‌جای پرواز با هواپیما، قطار را انتخاب کنند و به‌جای هتل‌های گران‌قیمت، به اقامتگاه‌های بوم‌گردی روی بیاورند. این تغییرات تصادفی نیست، بلکه دلایل مشخص و متعددی دارد که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

• صرفه‌جویی در هزینه‌های سفر: بسیاری از مسافران به دلیل افزایش هزینه‌های زندگی و کاهش قدرت خرید، به دنبال روش‌های کم‌هزینه‌تر برای سفر هستند. سفر با قطار معمولاً ارزان‌تر از پرواز تمام می‌شود و خرید بلیط قطار فشار مالی کمتری به مردم وارد می‌کند. همچنین، اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی یا خانه‌های محلی نسبت به هتل‌های چند ستاره هزینه بسیار کمتری دارد. برای خانواده‌های ایرانی، سفر لوکس دیگر به‌راحتی گذشته ممکن نیست، بنابراین ترجیح می‌دهند با انتخاب‌های مقرون‌به‌صرفه‌تر، سفرهای خود را مدیریت کنند.
• توجه به محیط‌زیست و پایداری: بسیاری از گردشگران امروزی به تأثیر سفر بر محیط‌زیست اهمیت می‌دهند. آن‌ها تلاش می‌کنند با کاهش پروازهای هوایی، میزان انتشار کربن را کاهش دهند. قطار نسبت به هواپیما آلودگی بسیار کمتری دارد و انتخاب آن باعث کاهش آسیب به طبیعت می‌شود. همچنین اقامتگاه‌های بوم‌گردی معمولاً با رعایت اصول زیست‌محیطی ساخته شده‌اند و مصرف انرژی کمتری دارند.
• تجربه اصیل‌تر فرهنگی و تعامل با جامعه محلی: نسل جدید گردشگران به دنبال تجربه‌های واقعی، محلی و عمیق از مقصد سفر هستند. آن‌ها تمایل دارند با مردم بومی معاشرت کنند، غذاهای محلی بخورند و در فضاهایی اقامت کنند که بازتابی از فرهنگ آن منطقه باشد. اقامتگاه‌های بوم‌گردی این فرصت را فراهم می‌کنند که مسافران با موسیقی، صنایع‌دستی و سبک زندگی بومی آشنا شوند.

تغییر الگوهای سفر، نشانه‌ای از رکود یا بلوغ صنعت گردشگری؟

در سال‌های اخیر، جایگزینی قطار به‌جای هواپیما و اقامتگاه‌های بوم‌گردی به‌جای هتل‌های لوکس، باعث شده بسیاری از کارشناسان درباره معنای این تغییر بحث کنند. برخی معتقدند این تغییرها حاصل کاهش قدرت خرید و فشارهای اقتصادی است؛ یعنی چون بسیاری از مردم دیگر توان پرداخت هزینه‌های سنگین سفرهای هوایی و اقامت در هتل‌های چند ستاره را ندارند، به‌ناچار سراغ گزینه‌های ارزان‌تری مانند قطار و بوم‌گردی رفته‌اند. در این نگاه، رونق این نوع سفرها بیش از آنکه از علاقه و انتخاب آگاهانه باشد، ناشی از اجبار مالی و نشانه‌ای از رکود است. شواهدی مانند افزایش قیمت بلیط هواپیما و کاهش رزرو هتل‌های لوکس، این دیدگاه را تقویت می‌کنند.

اما در مقابل، عده زیادی از کارشناسان باور دارند که این تغییر الگو لزوماً نشانه رکود نیست، بلکه نشانه رشد فرهنگی و بلوغ صنعت گردشگری است. آن‌ها می‌گویند مسافران امروزی بیش از قبل به مسائل محیط‌زیستی، فرهنگی و اصالت تجربه اهمیت می‌دهند. بسیاری از گردشگران حتی در کشورهای ثروتمند با وجود توان مالی بالا، به طور آگاهانه سفرهای پایدارتر را انتخاب می‌کنند و به‌جای هتل‌های زنجیره‌ای، در فضاهای اصیل محلی اقامت می‌گزینند. آمارها در ایران نیز نشان می‌دهند که با وجود مشکلات اقتصادی، مردم همچنان سفر می‌روند؛ فقط شکل و مقصد سفر تغییر کرده است. به همین دلیل، بسیاری این تحولات را نه نشانه رکود، بلکه آغاز مرحله‌ای تازه از رشد پایدار در صنعت گردشگری می‌دانند.

کلام آخر

در نهایت، جایگزینی قطار به‌جای هواپیما و روی آوردن به اقامتگاه‌های بوم‌گردی به‌جای هتل‌های لوکس، هم‌زمان نشانه‌ای از واقعیت‌های اقتصادی و نشانه‌ای از بلوغ فرهنگی در صنعت گردشگری است. از یک سو، بسیاری از مسافران به دلیل افزایش هزینه‌ها و کاهش قدرت خرید، به انتخاب‌های کم‌هزینه‌تر مانند خرید بلیط قطار و اقامت در خانه‌های محلی روی آورده‌اند؛ از سوی دیگر، رشد جهانی سفرهای ریلی و گردشگری پایدار، همراه با افزایش آگاهی محیط‌زیستی و علاقه به تجربه‌های فرهنگی اصیل، نشان می‌دهد که این تغییر سبک سفر، تنها ناشی از اجبار مالی نیست. آمارها در ایران و جهان گواهی می‌دهند که تقاضا برای این نوع سفرها در حال افزایش است؛ بنابراین، این تغییر الگوها نه صرفاً نشانه رکود، بلکه بیشتر بیانگر یک نوع تحول کیفی در نگاه گردشگران و ساختار صنعت گردشگری است.