آب ایران گروگان افغانستان؛ هامون خشک شد
اختلاف ایران و افغانستان بر سر حقآبه هیرمند به یک چالش امنیتی و استراتژیک تبدیل شده است؛ در حالی که تهران سدسازیهای افغانستان را عامل کاهش آب میداند، کابل با تاکید بر خشکسالی طبیعی، از پذیرش مسئولیت سر باز میزند.
در ماههای اخیر، موضوع کاهش جدی جریان آب رودخانه هیرمند (هلمند) و عدم دریافت حقآبه قانونی ایران توسط منطقه سیستان بارها از سوی مقامات ایرانی مطرح شده است. در حالی که دولت افغانستان این مشکل را به خشکسالی و کاهش بارشها در منطقه نسبت میدهد، اما کارشناسان و فعالان محلی تأکید دارند که تغییر کاربری زمین و پروژههای سدسازی در افغانستان نقش اصلی را در این کاهش ایفا کردهاند.
معاهده تاریخی ۱۹۷۳؛ نقطه شروع اختلافات
حقآبه ایران از رودخانه هیرمند بر اساس توافقات تاریخی، بهویژه معاهده سال ۱۹۷۳ تعیین شده است. این معاهده سهم هر کشور را مشخص کرده، اما تفسیر مفاد مربوط به شرایط خشکسالی و وضعیتهای اضطراری همواره محل نزاع بوده است. به گفته مقامات ایرانی، میزان دریافت آب در سالهای اخیر بسیار کمتر از میزان تعیینشده در این توافقات بوده و ساخت سدها و استفاده از سازههای آبی در افغانستان به کاهش جریان آب دامن زده است. این کاهش تأثیر مستقیمی بر تأمین آب مصرفی و کشاورزی در شمال استان سیستان و بلوچستان داشته است.
دیدگاه افغانستان؛ بارش کم یا سیاستهای آبی؟
از سوی دیگر، دولت افغانستان عامل کاهش آب را خشکسالیهای متوالی و افت منابع آب زیرزمینی میداند و بیان میکند که در شرایط فعلی پرداخت سهمهای سابق امکانپذیر نیست. اختلافات میان دو کشور بر سر تعریف «سال نرمال» و «سال غیرنرمال» وارد عرصهای فنی و سیاسی شده و حل آن نیازمند دیپلماسی پیچیده است.
کاهش جریان رودخانه هیرمند تأثیر ویرانگری بر تالاب بینالمللی هامون داشته است. خشک شدن این تالاب محیط زیست منطقه را دچار آسیب شدید کرده و زندگی هزاران خانوار را که بهطور مستقیم از کشاورزی و منابع تالاب بهرهمند بودهاند به خطر انداخته است. نتایج تحقیقات نشان میدهند که نجات تالاب هامون مستلزم همکاری منطقهای و پایبندی به تعهدات آبی است.
پیامدهای اجتماعی ناشی از بحران حقآبه
این کمبود منابع آب نه تنها معیشت محلی را تحت تأثیر قرار داده بلکه باعث افزایش مهاجرتهای داخلی به سمت شهرها شده است. این روند میتواند هزینههای اجتماعی و امنیتی بیشتری برای دولت به همراه داشته باشد و مسئلهای زیستمحیطی را به بحرانی سیاسی و اقتصادی تبدیل کند.
در داخل ایران، فشار بر مسئولان برای اتخاذ تدابیر سختگیرانهتر افزایش یافته است. نمایندگان مجلس، کارشناسان محلی و گروههای فعال پیشنهاد دادهاند که هرگونه همکاری اقتصادی و منطقهای با افغانستان باید تنها پس از حل مسئله حقآبه صورت گیرد. دیپلماسی، فشارهای بینالمللی و حتی اعمال محدودیتهای اقتصادی از جمله راهکارهای مطرحشده هستند.
راهحلهای فنی و دیپلماتیک
علاوه بر چارهاندیشیهای سیاسی، راهکارهایی فنی برای پیگیری حقآبه هیرمند وجود دارد؛ از جمله ایجاد سیستمهای پایش مشترک جریان آب، استفاده از فناوری سنجش از دور برای مستندسازی تغییرات آورده رودخانه و بررسی پروندههای حقوقی بینالمللی. همچنین مذاکرات چندجانبه میان ایران، افغانستان و نهادهای بینالمللی در ساختن یک فضای اعتماد میتواند مؤثر باشد.
پیشنهاد همکاری جامع برای تضمین حقآبه
تحلیلگران معتقدند که راهحل پایدار باید شامل یک بسته جامع باشد که مسائل مهاجرت، تجارت، امنیت مرزی و توسعه زیرساختها را در کنار موضوع حقآبه پوشش دهد. تصویب چنین بستهای در سطوح عالی تصمیمگیری میتواند تضمینی جدی برای اجرای تعهدات به همراه داشته باشد.
فرهاد شهرکی، نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرنگاران با انتقاد از روشهای پیشین برای استیفای حقآبه ایران از رودخانه هیرمند گفت: هرگونه تعامل اقتصادی و تجاری با افغانستان باید منوط به تأمین کامل حقآبه قانونی ایران باشد. شهرکی تأکید کرد که این موضوع باید در شورای عالی امنیت ملی بررسی و تصویب شود.
پیگیری جدیتر در سطوح ملی
نماینده سیستان با بیان ناکارآمدی روشهای گذشته افزود که وزارت نیرو و امور خارجه مسئول این پرونده بودند، اما نیاز به یک تغییر جدی در شیوههای پیگیری وجود دارد. وی با ارسال نامهای به دبیر شورای عالی امنیت ملی و گفتگو با رئیس مجلس خواستار ورود جدی این نهادها به موضوع شده است.
شهرکی تصریح کرد: باوجود مذاکراتی که با وزرای افغانستان داشتیم، موضوع حقآبه از سوی آنان بهعنوان خارج از مسئولیتهایشان اعلام شد. بر این اساس تصویب مصوبهای در شورای عالی امنیت ملی برای مشروط کردن هر همکاری با افغانستان به مسئله حقآبه ضروری است.
چالشهای منطقهای و وضعیت سیستان
وی همچنین افزود که شرایط مهاجران افغانستانی در ایران نیز باید در کنار مسئله حقآبه مدیریت شود تا در چارچوب روابط دوجانبه به یک راهحل جامع دست یافت. وی در پایان تأکید کرد که برای حل این اختلاف، باید تمامی مسائل مطرحشده میان دو کشور در قالب یک برنامه جامع بررسی گردد تا ایران بتواند به حقوق قانونی خود دست یابد.
هیرمند؛ یک مسئله حیاتی برای شرق کشور
اختلاف حقآبه هیرمند از مرزهای یک چالش فنی فراتر رفته و اکنون به مسئلهای حیاتی برای شرق کشور تبدیل شده است. هر متر مکعب آب که از این رود به تالاب هامون نرسد، به معنای آسیبهای بیشتر محیطزیستی و معیشتی برای مردم منطقه خواهد بود. تأکید بر سازوکارهای شفاف و الزامآور برای مدیریت مشترک منابع آب در شرایط بحرانی ضروری است.
پیوند دادن موضوع حقآبه به دیگر زمینههای همکاری اقتصادی و امنیتی میتواند به عنوان ابزار فشار بر طرف افغان به کار رود. آینده هیرمند، آینده سیستان است؛ تصمیمات درست و راهبردهای ملی میتوانند زندگی را به این دشت خشک بازگردانند.
ارسال نظر