حذف صفر از واحد پولی ایران / آیا قران جایگزین موفقی خواهد بود؟

پس از دریافت تاییدیه شورای نگهبان، محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، قانون حذف چهار صفر از پول ملی را برای اجرا به ارگان‌های مربوطه ابلاغ کرد.

حال با شروع فرآیند حذف چهار صفر از واحد پولی ریال و تثبیت این تصمیم، مهم‌ترین پرسش این است که آیا این گام می‌تواند به اصلاحات عمیق اقتصادی کشور منجر شود یا تنها تلاشی ظاهری است که ممکن است در آینده، صفرهای حذف‌شده مجدداً بازگردند؟

محتوای مصوبه مجلسمجلس شورای اسلامی، پس از برطرف کردن ایرادات مطرح‌شده توسط شورای نگهبان، قانون اصلاح بند «الف» ماده ۵۸ بانک مرکزی را تصویب کرد. در این اصلاحیه، برخلاف لایحه اولیه، واحد پولی «ریال» همچنان به عنوان واحد رسمی باقی می‌ماند و واحد جدیدی که معادل ۱۰ هزار ریال کنونی خواهد بود، معرفی شده است.

براساس این مصوبه، پول رسمی همچنان «ریال» و اجزای آن «قران» تعیین شده است. به این ترتیب هر واحد ریال برابر با ۱۰۰ قران ارزش‌گذاری شده است.

این طرح که با ۱۴۴ رای موافق در مقابل ۱۰۸ رای مخالف به تصویب رسید، ثمره بیش از سه دهه بررسی کارشناسانه و تغییرات مکرر در دولت‌ها و مجالس مختلف کشور است.

پیشینه تغییرات پولی در ایرانایده حذف صفر از واحد پول ملی برای نخستین‌بار در سال ۱۳۷۲ توسط بانک مرکزی مطرح شد. با این حال، علیرغم افزایش مکرر نرخ تورم و کاهش قابل‌توجه ارزش ریال، این طرح هرگز به مرحله اجرا نرسید. حتی در سال ۱۳۹۰ که دولت وقت موافقت خود را با حذف چهار صفر اعلام کرد، برنامه به دلیل ملاحظات سیاسی و اقتصادی متوقف شد.

در سال ۱۳۹۸، دولت دوازدهم لایحه‌ای جدید برای اصلاح قانون پولی ارائه کرد که مجلس دهم با بررسی و اصلاح آن موافقت کرد. اما این طرح توسط شورای نگهبان به دلیل ابهام در مسائل مرتبط با تعهدات بین‌المللی به حالت تعلیق درآمد. دولت چهاردهم با اصلاح و تصویب مجدد این لایحه توانست تاییدیه شورای نگهبان را دریافت کرده و سرانجام پس از سه دهه، این اصلاحات قانونی شود.

اولویت بر اجرای تدریجی و یک دوره گذار مشخصمطابق قانون تازه، اجرای حذف صفرها به صورت تدریجی انجام خواهد شد. بانک مرکزی موظف است طی دو سال آینده تمامی زیرساخت‌های فنی، آموزشی و اطلاع‌رسانی مربوط را آماده کند. سپس، در یک دوره گذار سه‌ساله، اسکناس‌های قدیمی و جدید به صورت هم‌زمان در گردش خواهند بود.

این فرایند کاملاً مشابه تجربه ترکیه در سال ۲۰۰۵ است، جایی که دولت توانست با ایجاد تعادل در شرایط مالی و اقتصادی، این پروژه را به‌خوبی اجرایی کند. با این وجود، در کشورهایی نظیر ونزوئلا و زیمبابوه، ضعف اصلاحات ساختاری منجر به چندین بار شکست این پروژه و تشدید تورم شد.

پنج شرط کلیدی برای تضمین موفقیت حذف صفرهابر اساس پژوهش‌های بین‌المللی، از جمله مقاله «کارنادی و آدیجایا (۲۰۱۷)» بر مبنای داده‌های بانک جهانی، موفقیت حذف صفرها به پنج عامل اصلی وابسته است. نخست، انضباط مالی دولت که شامل مدیریت کسری بودجه و کاهش وابستگی به چاپ پول می‌شود.

در مرحله بعدی، استقلال بانک مرکزی و جلوگیری از نفوذ سیاسی در سیاست‌های پولی اهمیت ویژه‌ای دارد. کنترل انتظارات تورمی نیز از موضوعات مهم این فرآیند است؛ به این معنا که ذهنیت عمومی نسبت به بی‌ثباتی قیمت‌ها باید تغییر کند.

شرط چهارم، پایداری در سیاست‌ها و وجود ثبات سیاسی است که از تغییرات بی‌قاعده و ناگهانی تصمیمات اقتصادی جلوگیری کند. شرط پایانی، برخورداری از ذخایر ارزی کافی و استحکام در بخش خارجی است تا از پول ملی در برابر فشارهای خارجی حمایت نماید.

تجربه کشورهایی نظیر ترکیه، برزیل و لهستان نشان می‌دهد که این اصلاحات تنها در صورتی تاثیرگذار و پایدار خواهد بود که این عوامل اصلی مهیا شوند.

چالش‌های برجسته ایران: از محدودیت بودجه تا تغییرات سیاسیبررسی وضعیت ایران نشان می‌دهد که در مسیر فراهم‌سازی این شرایط، با موانع متعددی مواجه هستیم. ساختار بودجه کشور به شدت به درآمدهای نفتی وابستگی دارد و تحریم‌های اقتصادی دسترسی ایران به ذخایر ارزی خارجی را محدود کرده‌اند.

در طول سالیان، دولت‌ها برای جبران کسری بودجه به منابع بانک مرکزی متوسل شده‌اند که منجر به چاپ پول و افزایش تورم شده است. طبق آمارها، تا اواسط سال ۱۴۰۳ میزان بدهی دولت به بانک مرکزی بیش از ۷۰ درصد رشد داشته است.

در این میان، استقلال بانک مرکزی همچنان در حد شعار باقی مانده و این نهاد بیشتر در نقش ابزار مالی دولت عمل می‌کند تا تنظیم‌کننده سیاست‌های پولی و کنترل تورم.

تورم پایدار و چالش‌های روانی جامعهیکی از عمیق‌ترین ابعاد اصلاح نظام پولی، تاثیر روانی و رفتاری آن بر جامعه است. مردم ایران سال‌ها با تورم مداوم خو گرفته‌اند و افزایش مداوم قیمت‌ها نوعی ذهنیت تورمی را در فرهنگ اقتصادی نهادینه کرده است.

بدون تغییر این ذهنیت، حذف صفرها نمی‌تواند به بازسازی اعتماد عمومی کمک کند. تجربه کشورهایی از جمله غنا و برزیل نشان می‌دهد که موفقیت این تغییرات تنها در صورتی امکان‌پذیر است که با برنامه‌های آموزشی، ارتقای ارتباطات و ثبات اقتصادی همراه باشد.

اگرچه بانک مرکزی طبق قانون مسئول اطلاع‌رسانی و آموزش مردم است، اما تغییرات اساسی تنها با اجرای اقدامات عملی و نتایج ملموس در جامعه امکان‌پذیر خواهد بود.

فشار تحریم‌ها و خطرات ناشی از بی‌ثباتی سیاسییکی از اصلی‌ترین موانع اجرای این طرح، تأثیر تحریم‌های اقتصادی و کمبود منابع ارزی محسوب می‌شود. تحریم‌های ایالات متحده و سازمان ملل، ایران را از تعاملات مالی جهانی و جذب سرمایه‌گذاری محروم کرده است.

در نتیجه، بانک مرکزی توانایی محدودی برای حفظ ارزش واحد پولی جدید در برابر نوسانات ارزی خواهد داشت. هر گونه شوک ارزی می‌تواند به تضعیف بیشتر ارزش پول جدید پایان دهد و اعتماد مردم به این تغییرات را خدشه‌دار کند.

آینده اصلاحات پولی چه خواهد شد؟طرح اصلاح واحد پول ملی ایران، پس از سال‌ها بحث و بررسی، اکنون در حال اجراست. اما بدون اجرای اصلاحات ساختاری اقتصادی و مالی، تقویت استقلال بانک مرکزی و جلب اعتماد عمومی، این اقدامات نمی‌تواند بازدهی مطلوبی داشته باشد.

در چنین شرایطی، اجرای حذف چهار صفر از پول ملی تنها به فرآیندی هزینه‌بر و زمانی مبدل می‌شود که صرفاً از جنبه ظاهری مقطعی موثر خواهد بود.