مهد قنات ایران در چنگال خشکسالی/ چاه‌ها بلای جان قنوات

به گزارش رکنا؛ گروه استان‌ها – نیره شفیعی‌پور: در روزگاری که چشمه‌ها و رودهای پرآب در نقطه‌ای دور از دسترس انسان با کیلومترها فاصله در جریان بودند، یزدی‌ها نخستین افرادی بود که دست به احداث سازه‌ای خلاقانه، هنرمندانه و با تکنیک‌های بالای مهندسی زدند و با حفر قنات، آب را از دوردست‌ها به نزدیکی محل سکونت خود انتقال دادند.

قنات‌های بزرگ و معروفی که بسیاری از آنها شهرت جهانی یافته‌اند، به دست مردمان سختکوش و خلاق این دیار ساخته شده که مشهورترین آنها قنوات اهرستان، دولت آباد، زارچ و مشیر هستند و در بین آنها، قنات زارچ، طولانی‌ترین قنات ایران و مربوط به قرن ۱۳ میلادی است که روستای فهرج آغاز شده و به شهر زارچ می‌رسد.

این سازه، سالیان متمادی بی‌آب‌ترین نقطه ایران را حیات بخشید و کشاورزی و باغداری ایجاد کرد و اکنون بالغ بر هزار سال است که یزد به واسطه وجود این قنات‌ها نفس می‌کشد و به ساکنانش حیات می‌بخشد.

اما این روزها، قنات‌ها حال و روز خوشی ندارند و مهد قنات ایران در چنگال خشکسالی گرفتار آمده و حتی سازه حیات‌بخش قرن‌های متمادی نیز حریف غول خشکسالی نمی‌شود کما اینکه خشکسالی، اولین خنجر خود را بر پیکره همین قنات‌ها فرود آورده است.

وقتی بشر به تکنولوژی حفر چاه دست پیدا کردند، روزگار زوال قنات‌ها آغاز شد و هرچه چاه‌ها عمیق‌تر شدند، قنات‌ها کم‌آب‌تر و در نهایت خشک شدند تا جایی‌که اکنون قدیمی‌ترین قنات‌های یزد خشک و متروکه شده‌اند و از میان این همه قنات حفر شده در یزد، فقط در سه یا چهار قنات آب جاری است.

با وضعیت خشکسالی موجود که بیش از ۱۶ سال استانی نظیر یزد را تحت تأثیر قرار داده و حتی بسیاری از روستاهای آن را خالی از سکنه کرده و مزارع و باغ‌ها را از بین برده، در ذهن بسیاری این سوال مطرح است که چرا در این شرایط خاص، باز هم مانند گذشته از فناوری قنات‌ها استفاده نمی‌شود.

مرحوم کردوانی از دانشمندانی بود که سال‌ها در این زمینه سخنرانی کرد و پاسخ به این سوال را بسیار مفصل در رسانه‌ها به ویژه رسانه ملی همچنین مجامع دانشگاهی تشریح کرد.

وی معتقد بود که سه اختراع بشر، قنات‌های ایران را نابود کرد که این سه اختراع عبارت بودند از: چاه، سد و شیر و شلنگ زیرا این سه اختراع، به بشر یاد داد که می‌تواند تا بی‌نهایت از منابع آبی بهره بگیرد در حالی که در گذشته، مردم با کوزه و دبه از قنات‌ها یا رودخانه‌ها آب بر می‌داشتند و به‌رغم اینکه آب بسیاری در دسترس بود، امکانی برای برداشت بیش از چند دبه در روز وجود نداشت.

شناسایی ۳۶ هزار قنات که حتی ۳ هزار رشته آن هم آبدهی ندارد

بر اساس آمارهای منتشر شده از وزارت نیرو، در ایران بالغ بر ۳۶ هزار قنات شناسایی شده که اکنون حتی ۳ هزار مورد آن هم آبدهی ندارند.

کارشناس مرکز قنات ایران در مورد وضعیت قنات‌ها و چرایی خشکیدگی آنها گفت: قنات‌ها فقط مجرایی برای مصرف آب نبودند بلکه مخزنی برای حفظ آب برای روزهای کم آبی بودند و کاری که این روزها سدهای پرهزینه برای بشر انجام می‌دهند، روزگاری توسط قنات‌ها انجام می‌شد.

محمدرضا دهقانی زاده بیان کرد: زمانی که بشر برداشت آب از چاه‌ها را آغاز کرد، رفته رفته میزان آب‌های جاری در قنات‌ها کاهش یافت تا جایی که بسیاری از قنات‌ها خشکید.

وی بیان اینکه می‌شد چاه و قنات را در کنار یکدیگر داشته باشیم، افزود: اتفاق بدی که در این زمینه افتاد این بود که اغلب چاه‌ها نزدیک قنات‌ها حفر شدند و این چاه‌ها که برخی از آنها بسیار عمیق حتی تا عمق ۲۰۰ متری زمین بودند، دیگر ذخیره‌ای برای قنات‌ها باقی نگذاشت.

برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی حتی چاه‌های عمیق را خشکانده است

دهقانی‌زاده با اشاره به برداشت‌های بی‌رویه از آب‌ها بیان کرد: بیلان منفی آب در یزد حتی چاه‌های عمیق را نیز خشکاند دیگر وای به حال قنات‌ها و در این شرایط، قنات‌ها دیگر راهی برای نجات ندارند.

بشری که روزگاری به فناوری منحصر به‌فرد قنات دست یافت و با یک چراغ موشی و یک تیشه، تونل‌های بزرگ و طولانی زیرزمینی حفر کرد و آب را تنها یک متر زیر زمین به صورت افقی جاری کرد، امروز به جایی رسیده جنگ بر سر آب به راه انداخته است.

البته علت این امر مشخص است؛ وقتی ذخیره هزار ساله منابع آبی کشور را فقط ظرف پنج دهه مصرف کردیم و در کنار آن، بارندگی و پوشش گیاهی مناسب را از دست دادیم و طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری را به درستی اجرا نکردیم، طبیعی است که نه تنها قنات‌ها بلکه سایر ذخایر و منابع آبی کشور نیز بخشکند.

پیوند عمیق قنات با قناعت

در گذشته‌ها قنات‌ها نه تنها سازه‌ای خارق‌العاده و دارای تکنیک‌های منحصربه‌فرد بودند، بلکه به دلیل نحوه برداشت از آنها، خود به خود مدیریت مصرف آب ایجاد کرده بودند و به واقع قنات پیوندی عمیق با قناعت داشت زیرا این سازه، ناخودآگاه میزان برداشت از خود را به بشر تذکر می‌داد.

حاج حسین دشتی، یکی از مقنی‌های قدیمی و کهنه‌کار یزد از هفت سالگی در کنار پدر، برادر و عموهای خود به کار حفر قنات مشغول است، در این باره به مهر گفت: آنقدر چاه‌های عمیق در اطراف قنات‌ها حفر شده که دیگر نایی برای قنات باقی نمانده و قناتی که ۶۰ سال پیش، آبی خروشان در آن جاری بود، اکنون رگه‌هایی از آب در آن جاری است.

وی بیان کرد: این قنات‌ها دیگر نمی‌تواند ناجی یزد و سایر مناطق کویری ایران باشد زیرا در جایی که حفر چاه‌های عمیق و ساخت سد اتفاق افتاده، ذخیره آبی برای قنات‌ا باقی نمانده است.

دشتی یادآور شد: اکنون سال‌هاست که در یزد قناتی حفر نشده زیرا جایی برای حفر قنات باقی نمانده و تمام دشت‌های این استان مملو از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق است.

تنها راه احیای قنات‌ها لایروبی قنوات قدیمی است

وی افزود: تنها راهی که می‌تواند قنات‌ها را به یاری لب‌های خکشیده کویر یزد بیاورد، لایروبی قنات‌های قدیمی است، کاری که اغلب مقنی‌های قنات اکنون به آن مشغول هستند.

قنات‌ها البته مزایای بسیاری نسبت به سدها به ویژه در مناطق کویری دارند و مهمترین مزیت آنها، تبخیر نشدن آب جاری در قنوات است و در جایی که بخش قابل توجهی از آب‌های پشت سدها یا حتی آب‌های جاری، به دلیل گرمای هوا و رطوبت پایین، تبخیر می‌شوند، قنات‌ها همچنان هم سازه‌ای نجات‌بخش هستند.

یکی از پژوهشگران ارشد مرکز بین المللی قنات ایران نیز در پاسخ به این سوال مهر که آیا قنات‌ها در این بحران آبی می‌توانند ناجی یزد باشند، گفت: در هر حال استفاده از دانش بومی برای غلبه بر تنش‌های اقلیمی و آبی همواره مؤثر بوده اما باید ساز و کار درستی برای آن اندیشیده شود.در شرایط موجود، قنات‌ها نمی‌توانند ناجی بی‌آبی یزد باشند زیرا این سازه‌ها اکنون خود نیز نیازمند ناجی هستند اما در شرایطی که لایروبی قنوات به درستی انجام شود، چاه‌های حفر شده در اطراف قنات مسدود شود و اقدامات فنی دیگر رعایت شود، آنگاه شاید بتوان به نجات‌بخش بودن قنات‌های یزد امیدوار بود

فقیه خراسانی عنوان کرد: اکنون بسیاری از کشورهای دنیا از این سازه منحصر به‌فرد یزدی‌ها و مقنی‌های قدیمی این استان بهره می‌گیرند و شایسته است که مسئولان امر در کشور ما نیز از دانش بومی آنها به خوبی بهره بگیرند.

وی افزود: در این شرایط موجود، قنات‌ها نمی‌توانند ناجی بی‌آبی یزد باشند زیرا این سازه‌ها اکنون خود نیز نیازمند ناجی هستند اما در شرایطی که لایروبی قنوات به درستی انجام شود، چاه‌های حفر شده در اطراف قنات مسدود شود و بسیاری از اقدامات فنی دیگر، رعایت شود، آنگاه شاید بتوان به نجات‌بخش بودن قنات‌های یزد امیدوار بود.

بی‌شک علاوه بر خشکسالی‌های پی در پی که حتی بارندگی‌های مداوم در یک سال بارشی هم نمی‌تواند آن را جبران کند، صدور مجوزهای حفر چاه باید با کار کارشناسی بیشترین انجام شود.

یکی از موارد مغفول مانده برای جاری کردن رگ حیات قنات‌ها در کویر، استفاده از دانش تجربی مقنی‌هایی است که تمام عمر خود را در قنات سپری کرده‌اند و با تجربه‌ای که به دست آورده‌اند، به راحتی توان تشخیص مشکلات قنات‌های خشک شده را دارند و در واقع پزشکان متخصص قنات‌ها به شمار می‌روند.

یزد/سمیه گلابگیریان