خطر جدی است، سریع به میز مذاکره با ایران بازگردید

کلسی داونپارت، مدیر حوزه عدم اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات در نوشتاری تفصلیی به بررسی نقطه‌های خطرناک برنامه هسته‌ای ایران از حیث منع اشاعه پرداخته است. ترجمه این نوشتار به نقل از روزنامه اعتماد به شرح زیر است:

برنامه هسته ای ایران در 20 فوریه پس از گزارش بلومبرگ مبنی بر اینکه آژانس بین المللی انرژی اتمی ذرات اورانیوم غنی شده تا 84 درصد را در تاسیسات ایران شناسایی کرده است، بار دیگر خبرساز شد. جای تعجب نیست که ایران افزایش عامدانه غنی‌سازی تا این سطح را که فاصله زیادی با غنی سازی 90 درصدی مورد نیاز برای تولید بمب ندارد، تکذیب می‌کند.

گزارش 28 فوریه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود اورانیوم 84 درصدی غنی‌شده در یکی از تاسیسات هسته ای ایران را تأیید اما اطلاع داد که مذاکرات با ایران بر سر این حادثه ادامه دارد و ایران اورانیوم غنی‌شده را تا این حد ذخیره نمی‌کند.

همانطور که ایران ادعا می کند این افزایش سطح غنی‌سازی می تواند یک تصادف باشد اما تهران اخیرا تهدید کرده بود که غنی سازی 90 درصدی را برای ایجاد اهرم فشار بر ایالات متحده دنبال خواهد کرد.کشف  این ذرات جدید می‌تواند نشان دهند که ایران در حال آزمایش غنی‌سازی با درجه نزدیک به مورد نیاز برای تولید تسلیحات بدون اطلاع آژانس بین المللی انرژی اتمی است.

صرف نظر از اینکه آیا ذرات غنی شده 84 درصدی محصول تصادفی ایران بوده یا هدفمند تولید شده اند، این حادثه بر چالش رو به رشد در تشخیص اهداف هسته ای ایران افزوده است.  ایران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود در شش ماه گذشته اقداماتی انجام داده و این در حالی است که مذاکرات برای احیای برجام متوقف شده است.

 فعالیت جدید تهران در حصول ذراتی با غنی‌سازی فراتر از 80% ، باید زنگ خطر را در ایالات متحده و اروپا به دلیل نیاز فوری به دیپلماسی با ایران برای کاهش تشدید بحران هسته ای به صدا درآورد، زیرا وضعیت فعلی پایدار نیست. در شرایط فعلی، عدم وجود محدودیت برای پیشرفت‌های هسته‌ای ایران از یک‌سو و تشدید اقدام نظامی یا خرابکاری برای مقابله با خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای از سوی دیگر تقریباً اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد.  ایالات متحده و اروپا نمی توانند همچنان انگشت اتهام را به سمت تهران به دلیل از بین بردن فرصت احیای  برجام در آگوست 2022، بگیرند. البته ناامیدی آمریکا و اروپا از بن بست کنونی و بی میلی برای تعامل مجدد با ایران قابل درک است. در اواخر اگوست 2022، ایالات متحده و ایران به توافقی برای بازگرداندن برجام نزدیک شدند اما درخواست‌های غیرمنطقی ایران درباره تحقیقات جداگانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دقیقه نود ، آنچه را جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تلاش «نهایی» برای احیای توافق خواند،بر باد داد. ( به گزارش اعتماد این روایت که توسط مقام های غربی مطرح می شود مورد تایید مذاکره کنندگان ایرانی نیست .)

از آن زمان، برخورد ایران با معترضان و انتقال پهپادهایی به روسیه برای جنگ غیرقانونی در اوکراین، تمرکز آمریکا و اروپا را از برجام دور کرده است. این دو مساله مهم هستند، اما ایالات متحده و اروپا نمی‌توانند تهدید رو به رشد گسترش سلاح‌های هسته‌ای و اینکه چگونه ژئوپلیتیک فعلی ممکن است تهران را به تصمیم گیری درباره سلاح هسته‌ای که برای امنیتش ضروری است وادار کند،  نادیده بگیرند.

سه حوزه هسته‌ای در برنامه ایران وجود دارد که بدون توافق یا اقدامات کاهش تنش از سوی ایران می‌تواند به زودی خطرناک شود:  (1) گسترش غنی‌سازی در فردو. (2) افزایش ذخایر اورانیوم بسیار غنی شده ایران؛ (3)  شکاف نظارتی رو به رشد.  فوریت این خطر مستلزم یک استراتژی دیپلماتیک پیشگیرانه جدید است.

افزایش ظرفیت در فردو

در نوامبر 2022، تهران اعلام کرد که قصد دارد چهارده آبشار دیگر از سانتریفیوژهای IR-6 را در سایت فردو خود نصب کند که اورانیوم را با کارایی بیشتری غنی‌سازی می‌کنند و سطح غنی‌سازی را در این تاسیسات تا 60 درصد افزایش می‌دهند. دولت ابراهیم رئیسی این طرح ها را پس از آن اعلام کرد که شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی،  تهران را به دلیل عدم پاسخگویی معتبر به سوالات آژانس در مورد فعالیت های اورانیوم قبل از سال 2003 که طبق توافق نامه پادمان الزام آور است، محکوم کرد.

قبل از اعلام نوامبر 2022، ایران دو آبشار سانتریفیوژ IR-6 در سایت و شش آبشار سانتریفیوژ IR-1 با کارایی کمتر داشت. این ماشین‌ها اورانیوم غنی‌شده تا حدود 5 و 20 درصد تولید می‌کردند.در حالی که آژانس تایید کرده که ایران در حال غنی سازی تا 60 درصد در فردو است، گزارش 28 فوریه می گوید که هنوز هیچ یک از سانتریفیوژهای برنامه ریزی شده IR-6 را نصب نکرده است. با این حال، صرف نظر از سرعت توسعه، انجام این فعالیت ها در فردو به دلیل موقعیت و ماهیت این تأسیسات، قابل توجه است.

پیش از اعلام نوامبر 2022، ایران در تاسیسات خود در نطنز تنها تا 60 درصد غنی‌سازی می‌کرد. فردو در مقابل نطنز، تاسیسات زیرزمینی مستحکمی است که در کوه های نزدیک قم ساخته شده است. اندازه کوچک و موقعیت مکانی آن این گمانه را تقویت می‌کند که در اصل برای تولید مواد برای برنامه تسلیحاتی ساخته شده است. سانتریفیوژهای کارآمدتر و ذخیره اورانیوم غنی شده 60 درصد به ایران این امکان را می دهد که به سرعت غنی سازی خود را برای تولید مواد با درجه مورد نیاز تولید تسلیحات قبل از اینکه بازرسان بتوانند این تغییر را تشخیص دهند، افزایش دهد.

بر اساس برجام ، ایران موظف بود تمام فعالیت های غنی سازی در این سایت ( فردو) را به مدت پانزده سال متوقف کند. این به این دلیل است که این تأسیسات خطر بیشتری نسبت به نطنز دارد و اگر ایالات متحده تشخیص دهد که حملات نظامی برای جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای ضروری است، تخریب آن چالش برانگیز خواهد بود. به عنوان مثال، اسرائیل احتمالاً برای حمله به فردو به حمایت ایالات متحده نیاز دارد. با توجه به این عوامل، سطوح بالاتر غنی‌سازی و افزایش ظرفیت غنی‌سازی در فردو نسبت به زمانی که همان فعالیت‌ها در نطنز انجام می‌شد، حساس‌تر است.

افزایش حجم ذخایر اورانیوم بسیار غنی شده

ایران در حال حاضر اورانیوم غنی شده تا سطوح 60 و 20 درصد را ذخیره می کند. هیچ توجیه صلح‌آمیزی برای تولید اورانیوم در  ایران در این سطوح وجود ندارد (این ذخایر در راستای ایجاد اهرم فشار در مذاکرات با ایالات متحده است.)

قبل از برجام، ایران اورانیوم را تا 20 درصد غنی‌سازی می کرد و این فعالیت را در ژانویه 2021 به عنوان بخشی از پاسخ به تحریم های مجدد ایالات متحده از سر گرفت. ایران غنی‌سازی تا 60 درصد را برای اولین بار در آوریل 2021 پس از یک اقدام خرابکارانه در تاسیسات غنی‌سازی نطنز آغاز کرد. مواد 60 درصد غنی‌سازی شده را می توان از نظر فنی برای تولید سلاح هسته ای استفاده کرد، اما طراحی آن با طراحی هدف تولید  تسلیحات که ( ادعا می شود )  ایران قبل از سال 2003 انجام داده بود، متفاوت است. با این حال، استفاده از اورانیوم غنی شده 60 درصد یا حتی 20 درصد به عنوان نقطه شروع برای غنی سازی مواد تا 90 درصد،  زمان لازم برای تولید مواد کافی برای یک بمب را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد. به عنوان مثال، اگر تهران با اورانیوم غنی شده 60 درصد شروع به کارکند می تواند در کمتر از یک هفته به مواد  90 درصد مورد نیاز برای تولید  یک بمب دسترسی پیدا کند– بازه زمانی که از آن به عنوان «زمان گریز» یاد می‌شود.-این پنجره زمانی کوتاه کاملاً نگران‌کننده است زیرا ایران می‌تواند این تبدیل مواد از 60 به 90 درصد را در فاصله زمانی میان بازرسی‌های آژانس پیش ببرد اما این توانمندی ، چیز جدیدی نیست. تحول جدید این است : زمان مورد نیاز ایران برای دستیابی به سلاح‌های متعدد که عمدتاً به دلیل افزایش ذخایر  مواد 60 و 20 درصدی است، کاهش یافته است.

بر اساس گزارش 28 فوریه آژانس، ذخایر اورانیوم 60 درصد غنی شده ایران 87 کیلوگرم و ذخایر اورانیوم 20 درصد غنی شده ایران حدود 435 کیلوگرم است. در اواخر اکتبر 2022، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذخایر را به ترتیب 62 کیلوگرم و 386 کیلوگرم گزارش کرده بود. اکنون که ایران در حال غنی‌سازی در نطنز و فردو است، ذخایر 60 درصدی احتمالاً در سال آینده با سرعت بیشتری رشد خواهد کرد. با ذخایری به این اندازه و ظرفیت فزاینده غنی‌سازی، ایران احتمالاً می‌تواند در کمتر از یک ماه مواد کافی برای تولید چهار سلاح را تولید کند. با کوچک شدن این بازه زمانی، تهدید اشاعه  تسلیحات همچنان رو به افزایش خواهد بود.  این بازه زمانی رو به کاهش قابل توجه است زیرا بعید است که ایران با توانایی تنها تولید یک سلاح ظهور کند. یک سلاح هسته ای بازدارنده نیست، به ویژه برای کشوری مانند ایران که هرگز آزمایش هسته ای انجام نداده است. اگر تهران بتواند قبل از اینکه جامعه بین المللی بتواند عبور ایران از این خط قرمز را شناسایی کند و به ان پاسخ دهد، به سلاح های هسته ای متعدد دست پیدا کند، تهدید اشاعه به طور قابل توجهی افزایش می یابد.  در اختیار داشتن مواد کافی برای بمب‌های متعدد به این معنی است که تهران می‌تواند اورانیوم غنی شده تا درجه مورد نیاز برای تولید تسلیحات را  در چندین محل مخفی کند و در عمل پروسه  شناسایی و مختل کردن ابعاد تسلیحاتی برنامه خود  را که ممکن است یک سال طول بکشد، دشوارتر کند.

شکاف‌های نظارتی

در حالی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنان به تأسیسات ایران که مواد هسته‌ای در آنها وجود دارد دسترسی منظم دارد، نقاط کور آژانس نگرانی است که به مرور زمان تشدید خواهد شد.  از فوریه 2021 ایران اجرای داوطلبانه  پروتکل الحاقی را به حالت تعلیق درآورد، بازرسان نمی توانند از سایت هایی که از برنامه هسته ای ایران پشتیبانی می کنند اما حاوی مواد هسته ای نیستند بازدید کنند. این شامل تأسیساتی مانند کارگاه‌های سانتریفیوژ ایران، معادن و آسیاب‌های اورانیوم و تأسیسات تولید آب سنگین آن می‌شود. ایران همچنین دوربین‌های برخی از این مکان‌های کلیدی را در ژوئن 2022 قطع کرد. هدف از داده‌های نظارتی  در نتیجه  اجرای پروتکل الحاقی این بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بتواند در صورت احیای برجام، خط پایه را برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران مجدداً ایجاد کند.

برای اولین بار، آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش 28 فوریه خود گفت که شکاف نظارتی مانع از بازسازی سوابق دقیق فعالیت‌های هسته‌ای ایران در برخی زمینه‌ها، مانند تولید قطعات سانتریفیوژ می‌شود. در نتیجه، آژانس هشدار داد که خطوط پایه برای راستی‌آزمایی اجرای تعهدات برجامی از سوی ایران در صورت احیای این توافق به زمان قابل توجه و طولانی نیاز خواهد داشت. این مساله،  پیامدهای جدی برای پایداری یک توافق در آینده چه برجام باشد چه هر توافق دیگری خواهد داشت. اگر آژانس نتواند با اطمینان بازگشت ایران به اجرای تعهداتش را از صفر تا صد راستی آزمایی کند، اعتماد به ایران در میزان پایبندی به این محدودیت‌ها همواره متزلزل خواهد بود.

آژانس بین المللی انرژی اتمی به تکرار نگرانی های خود در مورد شکاف نظارتی بر برنامه هسته‌ای ایران ادامه داده است. رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اخیراً در گفتگوی هفتم فوریه در چتم هاوس به این نکته اشاره کرد و گفت که این «شکاف» نگران‌کننده است و «بازگرداندن تصویر کامل» از برنامه هسته‌ای ایران «بسیار دشوار خواهد بود». او هشدار داد که این وضعیت بدون گفتگو "بدتر" خواهد شد.

بازگشت به گفت‌وگو

موثرترین راه برای مقابله با خطر ناشی از گسترش برنامه هسته‌ای ایران، احیای برجام است، توافقی که اجرای کامل آن موثر و قابل راستی آزمایی بود.  به نظر می رسد این مسیر در آینده نزدیک مسدود شده باشد هرچند نه برای همیشه.  با این حال، احیای برجام تنها گزینه دیپلماتیک نیست و در حالی که بی میلی آمریکا و اروپا برای تعامل مجدد با ایران قابل درک است اما  قابل توجیه نیست.

علاوه بر افزایش سرعت برنامه هسته ای ایران که به این کشور توانایی تولید چند بمب را می‌دهد، عوامل ژئوپلیتیکی نیز می‌تواند بر تصمیم‌گیری تهران به نفع سلاح‌های هسته‌ای تأثیر بگذارد. در حال حاضر، تهران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود هزینه زیادی می‌پردازد، بدون اینکه از مزایای امنیتی یک عامل بازدارنده برخوردار شود. خرابکاری یا حملات نظامی که برای عقب انداختن برنامه ایران طراحی شده و این تصور که غرب از تغییر رژیم در ایران حمایت می کند – می تواند ایران را به این نتیجه برساند که سلاح هسته ای برای دفاع از ساختار سیاسی فعلی  و سرزمینی ضروری است.

اگر دولت جو بایدن می‌خواهد از یک ایران مجهز به سلاح هسته‌ای یا جنگی برای توقف آن جلوگیری کند، واشنگتن باید سریعاً برای مشارکت مجدد تهران در مذاکرات - چه به عنوان بخشی از احیای برجام یا به عنوان یک تلاش دیپلماتیک جدید - که این بحران را کاهش می‌دهد، اقدام کند. یک توافق محدود یا مجموعه‌ای از حرکات که مانع از تشدید تنش‌ها می‌شود، می‌تواند زمان و فضای لازم را برای مذاکرات جدید ایجاد کند که در درازمدت مانع از دستیابی ایران به سلاح اتمی خواهد شد.