کوسه جنوب/ نگاهی به زندگی و مخاطرات یک گونه جانوری در خلیج فارس

به گزارش رکنا از خوزستان، عالیه چنگیزی می گوید: کلاف در هم تندیده فجایع زیست محیطی و اثرات آن بر زندگی انسان‌ها روز به روز پیچیده‌تر می‌شود و یکی از عمده دلایل این پیچیدگی نگاه ساده بشر بر روابط اکولوژیک است. آن هم زمانی که انسان بدون در نظر گرفتن روابط پیچیده حیات، طبیعت را مورد هجوم قرار می‌دهد و به صورت انتخابی و اتفاقی باعث کاهش و یا حذف برخی از گونه‌ها می‌شود، کاری اشتباه که نه تنهااصول و نظم زنجیره حیات را برهم می‌زند، بلکه باعث ایجاد بی‌نظمی در فرایندهای زیست محیطی جهان نیز می‌شود.

کوسه‌ها از جمله موجوداتی هستند که خبر انقراض و مرگ آنها در مواردی نه تنها باعث ناراحتی برخی از افراد نمی شود، بلکه این جماعت حوصله فکر کردن به این موضوع را نیز به خود نداده و نمی دهند و شاید بر این باور باشند که حذف گونه‌های جانوری خطرناک، خالی از لطف نیز نمی تواند باشد.  باوری غلطی که به نتیجه ای جز فجایع عظیم منجر نخواهد شد. اگر یک نگاه اکولوژیستی به این موضوع داشته باشیم روابط حساس سلامت اکوسیستم و حضور کوسه‌ها را درک خواهیم کرد. یکی از موجوداتی که در زنجیره غذایی کوسه وجود دارد «توتیای دریایی» است. حذف کوسه‌ها از محیط آبی به عنوان شکارچی توتیا موضوع مهمی است.

در سال‌های اخیر به موازات هم دو خبر را در رسانه‌ها به دفعات دیده‌ایم، یکی خبر انفجار جمعیت توتیایی دریایی در خلیج‌فارس و دوم نسل کشی کوسه‌ها به بهانه تجارت غیرمسئولانه باله کوسه.

کاهش جمعیت یکی، افزایش جمعیت دیگری:

کنش و برهم کنش موجودات زنده در هر اکوسیستم به حدی حساب شده است که در شرایط طبیعی مانع بروز فجایعی مثل انفجار جمعیت یک گونه خاص می‌شود. اگرکوسه‌ها که کم شوند، شکارچی طبیعی توتیای دریایی کم خواهد شد و جمعیت توتیایی دریایی افزایش خواهد یافت. افزایش غیرمتعارف جمعیت توتیاهای دریایی در مناطق معتدل می‌تواند به خالی شدن نواحی وسیعی از جلبک‌های ماکرو و سایر زیستمندان منجر شود. توتیاهای دریایی به واقع همه چیزخوار هستند، اما منبع غذایی عمده آنها از جلبک‌هایی تامین می‌شود که در لابه لای مرجان‌ها و صخره‌های سنگی زیست می‌کنند. این افزایش جمعیت توتیای دریایی می‌تواند تاثیرات فاجعه باری را برای کل اکوسیستم به همراه داشته باشد. این واقعیت به آن معناست که انفجار جمعیت توتیاهای دریایی نه تنها ذخایر گیاهی، بلکه حتی زیستگاه‌های ارزشمندی مثل آب سنگ‌های مرجانی را نیز تهدید خواهد کرد. صخره‌های مرجانی در تعادل بخشیدن به میزان کربن و نیتروژن، حفظ خطوط ساحلی در برابر تخریب ناشی از هجوم مداوم امواج، توفان و سیل، ایجاد محیط زیست دریایی و همچنین مواد مغذی برای زنجیره غذایی و همچنین تعادل بخشیدن به سیستم ظریف طبیعت نقش اساسی دارند. از سوی دیگر فعالیت‌های انسانی و اسیدی شدن فضای آب، باعث آسیب به زیستمندان شده و چرخه دیگری از تخریب را به راه می‌اندازد. مشکل اصلی اینجاست که فضای آبی همچون خشکی قابل مشاهده نیست و کنترل سلامت آن بسیار کار دشواری است و نیازمند برنامه‌های پایش دقیق و مدون است.

با همه این نکات آیا ما به سلامت و حفظ جمعیت کوسه‌ها اهمیت می‌دهیم؟ برای پاسخ به این سوال در ابتدا بهتر است بگوییم باور حمله کوسه به انسان از طریق فیلم‌های هالیوودی بیش از حد در فکر مردم جهان نفوذ کرده و ساخت فیلم‌های مرگباری از حمله کوسه‌های عظیم و خون خوار، تیر خلاصی به حیات این گونه‌ها زده است. کوسه قادر به تشخیص رنگ است و مثل گربه چشم‌های آن در شب‌ قابلیت دیدن در تاریکی را دارد. به این جهت است که غواصان از شنا کردن در شب در مناطقی که احتمال حضور کوسه می رود باید خودداری کنند. کوسه قادر است ماه‌ها بدون غذا زندگی کند، پس معمولاً حمله او ناشی از گرسنگی نبوده و برای دفاع از خود است. افرادی که در حین غواصی زخمی می شوند، به دلیل رنگین شدن آب و تشخیص اختلاف رنگ مورد تهاجم کوسه قرار می‌گیرند.از میان ده‌ها گونه کوسه شناسایی شده در جهان تعداد اندکی به انسان حمله کرده و گزارش حمله آنها ثبت شده است. تصور کنید شما یک کوسه هستید، غواصی با دوربین به شما نزدیک میشود یا شناگری در دریا مدام دست و پامیزند آیا یک دشمن فرضی را درک می‌کنید یا یک غذای لذیذ. علت حمله کاملا مشخص است عدم درک محیطی صحیح کوسه از تشخیص دشمن و یا طعمه. حالا سوال اینجاست، کوسه از شناخت عوامل محیطی به عنوان غذا یا دشمن قاصر است، پس انسان چرا پا فراتر از محدوده زیستگاهی خود گذاشته و به محل زندگی کوسه‌ها نزدیک می‌شود.

حالا یک پرسش پیش می‌آید، اینکه آیا در نزدیکی محل زندگی یعنی خوزستان کوسه هست؟ 

حدود 30 گونه مختلف از کوسه‌ها در آب‌های خلیج‌فارس شناسایی شده است که به طور خاص ۷ گونه کوسه بیشتر در محدوده خط ساحلی ایران و حتی تا خوریات ماهشهر و محدوده آبادان گزارش و مشاهده شده‌اند. از میان آن‌ها می‌توان به کوسه‌ ماهی درنده، کوسه گربه‌ ماهی، نهنگ‌ کوسه یا کوسه کر، کوسه سرچکشی، کوسه‌ ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره کرد. در این میان کوسه‌های خلیج‌فارس با سابقه حضور بیشتر از ٧٠٠٠ سال، قطعا صندوقچه اسرار بسیاری هستند. اطلاعات از وضعیت زیستی کوسه‌ها در خلیج‌فارس و دریای عمان بسیار ناچیز و محدود است و همین امر باعث شده برخی تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم ناشی از حذف جمعیت‌های خاص چندان که باید مورد توجه قرار نگیرد. خلیج‌فارس باید به دلیل وضعیت خاص توپوگرافی بیشتر از نظر شناخت گونه‌های مختلف مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا احتمال ثبت گونه‌ها و ژن‌های جدید در آن محتمل است.

مساله اینجاست که کوسه‌های خلیج‌فارس از نظر اندازه تفاوت‌های آشکاری با یکدیگر دارند. برای مثال برخی گونه‌ها بین ٧٠ تا ٨٠ سانتی متر طول دارند، در حالی که طول بدن برخی دیگر حتی به چهار متر هم می‌رسند. کوسه نهنگی یا وال کوسه که در زبان محلی از آن با عنوان «کولی کر» یاد می‌شود، یکی از گونه‌های شاخص خلیج‌فارس است که در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در رده آسیب پذیر، قرار دارد و طول آن گاهی به بیش از ١۵ متر می‌رسد. جمعیت این گونه در سال‌های اخیر روندی نزولی داشته است که علت آن را باید در دو دلیل عمده جستجو کرد؛ نخست طبیعت مهاجرگونه این کوسه است که به صید آن به شکل ناخواسته و گاه تعمدی منجر شود و دوم تصادف با کشتی‌ها و لنج‌ها که البته آمار آن کم نیست. در سال‌های اخیر چندین نقطه گزارش حضور کوسه کر و همچنین لاشه این گونه جانوری ارزشمند در سواحل خلیج‌فارس در محدوده خوزستان و در شهرهای آبادان، ماهشهر و هندیجان دیده شده است..

مرگ خاموش

در حال حاضر فعالیت‌های صیادی و بویژه صید ضمنی و ناخواسته کوسه‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش جمعیت کوسه‌هاست. به این صورت که معمولا به صورت ناخواسته در تورهای صیادی به دام می‌افتند و متاسفانه ناآگاهی باعث می‌شود بسیاری از آنها که اغلب جزو گونه‌های نادر و در معرض خطر انقراض هستند، در این تورهای صیادی مرگ‌های دردناکی را تجربه کنند. صید ضمنی یا By-catch به دلیل پتانسیل بالای تلفات و تاثیر منفی بر کل اکوسیستم دریایی اهمیت بسزایی در کاهش جمعیت بویژه در مورد کوسه‌ها دارد. برخی صیادان تصور می‌کنند کوسه‌ها عامل کاهش جمعیت ماهیان هستند. در حالی که تازه‌ترین تحقیقات پژوهشگران دانشگاه ورمونث نشان می‌دهد افزایش تعداد نهنگ‌ها و کوسه‌ها در عمل فرصت مناسبی است که می‌تواند نه تنها تضمین کننده سلامت دریاها باشد، بلکه تعداد ماهیان را نیز افزایش بدهد.

از سوی دیگر یافته‌های علمی حاکی از آن است که سلامت گونه‌ها از بسیاری جهات فقط در سایه شکارچیان آنها تامین خواهد شد. به این ترتیب که تعقیب و گریز شکارچیانی مثل کوسه‌ها در دریاها باعث می‌شود فعالیت ماهی‌ها بیشتر و در نتیجه میزان چربی کبدی آنها تاحد زیادی کاهش پیدا کند که این مساله البته در خواص و کیفیت گوشت مصرفی نیز نقش بسزایی دارد. از طرفی این موضوع موجب بقای ماهی‌های قوی‌تر شده که همین موجب می‌شود ماهی‌هایی به سن بلوغ و تولید مثل برسند که بتوانند در محیط سراسر رقابتی طبیعت بهتر دوام بیاورند و گلیم خود را از آب بیرون بکشند و ماهی‌های ضعیف‌تر زودتر حذف شوند تا بهترین نمونه‌ها ذخیره ژنتیکی نسل آینده را تامین کنند.

حال بیایید بسنجیم، انسان در کره مسکونی مرگبارتر است یا کوسه! 

گزارش: بهنام رضایی مالمیر