پاسخ به ابهامات درباره حفاری‌های مشکوک بازار / «تهران تاریخی زیر فشار بولدوزرها؟

به گزارش رکنا، موضوع حفاظت از بافت‌های تاریخی تهران، به‌ویژه در محدوده‌هایی چون کاخ گلستان، اودلاجان (عودلاجان) و بازار تاریخی پایتخت، به یکی از جدی‌ترین و بحث‌برانگیزترین چالش‌های اخیر حوزه میراث فرهنگی تبدیل شده است. از یک‌سو فشار فزاینده توسعه شهری، اجرای پروژه‌های عمرانی و تجاری، و از سوی دیگر، ضعف در اجرای دقیق و یکپارچه ضوابط حفاظتی، موجب شده است حریم بسیاری از آثار تاریخی با تهدیدهای جدی روبه‌رو شود.

کاخ گلستان، به‌عنوان تنها اثر ثبت جهانی شهر تهران، امروز در حالی با مداخلات پیرامونی و ساخت‌وسازهای متعدد مواجه است که پرسش‌های اصلی همچنان پابرجاست؛ آیا ضوابط حریم این اثر جهانی به‌صورت شفاف و الزام‌آور به همه دستگاه‌های مسئول ابلاغ شده است؟ برای صدور مجوزها، ضوابط حریم درنظر گرفته می‌شود؟ در سال‌های اخیر تخریب بناها در محدوده حریم ثبت شده بافت تهران و کاخ گلستان آیا با مجوز و استعلام میراث فرهنگی و با استناد به ضوابط حریم ثبت‌شده بوده؟ این میان، نقش میراث فرهنگی چه بوده است؟ در ادامه این چالش‌ها، وضعیت محله تاریخی اودلاجان (عودلاجان) که بافت آن در فهرست میراث ملی ثبت شده، نیز به یکی از دغدغه‌های جدی کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی بدل شده است.

نبود حریم مصوب و شفاف برای این محدوده، زمینه‌ساز بروز تخریب‌های گسترده، خرید و فروش‌های مشکوک و اجرای پروژه‌هایی شده که هویت تاریخی این بافت را تهدید می‌کند. هم‌زمان، گزارش‌ها از وقوع حفاری‌های غیرمجاز در محدوده بازار تاریخی تهران بر ابعاد این نگرانی‌ها افزوده است؛ بازاری که نه‌تنها قلب اقتصادی پایتخت، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از میراث تاریخی و هویتی شهر محسوب می‌شود. مجموعه این تحولات، بار دیگر ضرورت بازنگری در سیاست‌های حفاظتی، شفاف‌سازی ضوابط، و اعمال نظارت مؤثر بر عملکرد دستگاه‌های مسئول را برجسته کرده است؛ ضرورتی که به گفته کارشناسان، در صورت بی‌توجهی می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری بر پیکره تاریخی تهران وارد کند.

این اتفاقات اخیر تهران، با علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، گفت‌وگو کرد. ایزدی درباره ضوابط حریم کاخ گلستان و وضعیت ابلاغ آن با توجه به مجوز ساخت دو مرکز تجاری در این محدوده، گفت: ضوابط کاخ گلستان و سایر آثار مرتبط را، تحت عنوان «میدان مشق تاریخی» و در واقع در قالب «ارگ تاریخی تهران»، شامل آثاری مانند کاخ گلستان و دیگر عناصر وابسته به این مجموعه، در قالب یک پرونده تاریخی بررسی کردیم.

این پرونده در تاریخ ٢٧ مهر سال ١٣٧۵ تهیه و ضوابط و حریم آن به‌طور رسمی ابلاغ شده است. مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌ فرهنگی اظهار کرد: حریم کاخ گلستان که یک حریم جهانی است، قطعاً باید ابلاغ شده باشد. اصولاً امکان ندارد چنین حریمی ابلاغ نشده باشد. اما در مقاطعی مسائلی پیش آمد و متأسفانه بعضی وقت‌ها موضوع «تدقیق» مطرح می‌شود، که دلیلش هم همین است. ضوابطی که برای حریم تعیین شده، خط حریم مشخص است، عرض آن مشخص است و به تمام دستگاه‌ها هم ابلاغ شده، اما به‌ نظر من، به‌عنوان کسی که سال‌ها در این حوزه کار کرده، این ضوابط خالی از اشکال نیست و نیازمند بازنگری جدی و منطبق با واقعیت‌های موجود است تا حفاظت و صیانت به شکل درست‌تری انجام شود.

ایزدی افزود: برای مثال، در آن محدوده، موضوع قنات را داریم و در ضوابط فعلی، به این مسئله توجه کافی نشده است. بنابراین پاسخ من به سؤال شما این است که بله، حریم (کاخ گلستان) ابلاغ شده، اما با توجه به شرایط امروز، قطعاً نیازمند بازنگری جدی بر اساس ضوابط جهانی است. اینکه گفته می‌شود هنوز حریم به‌صورت رسمی ابلاغ نشده، چنین چیزی امکان ندارد.

او همچنین درباره سرانجام کارگروهی که قرار بود بر اساس دستور وزیر (صالحی امیری)، برای بررسی وضعیت پروژه‌های تجاری اطراف کاخ گلستان (مرکز تجاری طلای خاورمیانه و مروی سنتر یا خان عالی) تشکیل شود، گفت: این کارگروه تشکیل شد و در موضوعات مختلف ورود کرد. یک جلسه با حضور افرادب که در حوزه فرونشست تخصص داشتند، برگزار شد. یک جلسه هم به‌طور اختصاصی با شهردار منطقه برگزار شد. در راستای همان مصوبات، بررسی‌هایی انجام شد. موضوع معابر بررسی شد، موضوع میدان مروی و میدانچه مروی مورد توجه قرار گرفت. در نهایت، نتایج مشخصی حاصل شد؛ از جمله اینکه به هیچ‌وجه افزایش ارتفاع قابل قبول نیست و باید دقیقاً مطابق همان ضوابطی باشد که در مکاتبه سال ۱۴۰۱ اعلام شده بود. همچنین تأکید شد که هیچ‌گونه تعریض یا تغییر در مسیر معبر نباید صورت بگیرد. یکی دیگر از مباحث مهم، رعایت حریم قنات بود تا نگرانی بابت فرونشست ایجاد نشود. در این خصوص مطالعاتی انجام شد و نتایج آن به ما ارائه شد که نشان می‌داد فاصله‌ای حدود ۳۰ متر تا قنات باید رعایت شود.

او تاکید کرد: در نهایت، جمع‌بندی این شد که پروژه متوقف بماند تا تعیین تکلیف نهایی انجام شود و تعهدات لازم اخذ شود. درباره پلاک ثبتی که ظاهراً همان مجموعه‌ای است که امروز با نام «مروی سنتر» شناخته می‌شود، این بنا خود به‌تنهایی واجد ارزش ثبتی تشخیص داده نشده، اما جداره‌های آن اهمیت داشته‌اند. در مکاتباتی که استانداری تهران انجام داد، پرسیده شد که جداره باید حفظ شود یا در صورت تخریب، عین‌به‌عین بازسازی شود؟ بارها تأکید کردیم که این جداره باید دقیقاً روی همان خط پروژه و مطابق ضوابط و نقشه‌های مصوب وزارت میراث فرهنگی اجرا شود و اگر تخریبی صورت گرفته باید عین عین بازسازی شود.

او ادامه داد: در خصوص ادعای تعرض به معبر و میدانچه (مروی) نیز بررسی میدانی انجام شد. این موضوع مطرح بود که گویا قصد تصرف یا تغییر در میدان وجود دارد، اما پس از بررسی مشترک با شهرداری مشخص شد که چنین اتفاقی رخ نداده و خط معبر همان خط مصوب قبلی است. دیواری که تخریب شده، طبق مستندات و تأیید استان تهران، موظف است عیناً و بر اساس ضوابط بازسازی شود. ارتفاع آن نیز مشخص و مصوب است و طبق مکاتبات سال ۱۴۰۱، شهرداری مکلف به رعایت همان ارتفاع تعیین‌ شده است. پیگیری‌ها نشان می‌دهد پروانه‌ای که شهرداری صادر کرده، بر مبنای ارتفاع ۸ متر بوده و مجوزی بیش از آن صادر نشده است، بنابراین عملاً امکان ساخت با ارتفاع بیشتر وجود ندارد.

ایزدی درباره اینکه آیا این موارد ابلاغ شده‌اند، گفت: بله. صورت‌جلسه‌ای با حضور بنده، شهردار و مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران تنظیم و تصویب شد و خدمت وزیر ارائه و لازم‌الاجرا اعلام شد.

او درباره وضعیت حریم اودلاجان (عودلاجان) غربی و اینکه چرا با وجود ثبت حریم آن، هنوز ابلاغ نشده است، اظهار کرد: واقعیت این است که ضوابط کلی‌ای در گذشته برای آن ابلاغ شده بود، اما به‌دلیل نبود تدبیر کافی، مشکلاتی به وجود آمد. بسیاری از حریم‌ها، اگر صادقانه بگویم، به‌دلیل اینکه در گذشته بدون مطالعات دقیق و بدون در نظر گرفتن توپوگرافی، شرایط جغرافیایی و واقعیات میدانی ترسیم شده‌اند، امروز نیازمند بازنگری هستند. ما در اودلاجان هم به این نتیجه رسیدیم. سال گذشته مشاور گرفتیم، دوستان متخصص وارد کار شدند و نهایتاً به این جمع‌بندی رسیدیم که باید یک مشاور ذی‌صلاح کار را به‌صورت علمی پیش ببرد. اکنون ضوابط تهیه شده و در حال طی مراحل نهایی است. در حال حاضر حدود ۴۳ پلاک در حال پایش میدانی هستند تا مشخص شود واجد ارزش هستند یا خیر. قول داده‌اند که تا پایان دی‌ماه این پایش انجام شود. پس از آن، ضوابط نهایی ابلاغ خواهد شد. تنها مورد باقی‌مانده همین پایش پلاک‌هاست.

ایزدی همچنین درباره خرید و فروش گسترده ملک در اودلاجان به انگیزه شکل‌گیری پروژه‌هایی مانند مراکز تجاری، تاکید کرد: هرگونه اقدام در این محدوده منوط به استعلام از وزارت میراث فرهنگی است. بدون استعلام، شهرداری مجوزی صادر نمی‌کند. ممکن است خرید و فروش صورت گرفته باشد، اما هرگونه ساخت‌وساز الزاماً باید با مجوز و پس از اخذ استعلام انجام شود. در جلساتی که با شهردار منطقه و معاون عمرانی داشتیم، صراحتاً اعلام شد که هیچ اقدامی بدون استعلام از وزارت میراث فرهنگی و اداره کل استان مجاز نیست. حتی مواردی بوده که اداره کل استان دچار تردید شده و از ما استعلام گرفته و پاسخ دریافت کرده است. در مورد اودلاجان، اگر جایی بدون اخذ استعلام تخریبی صورت گرفته باشد، تخلف محسوب می‌شود و باید پیگیری شود.

ایزدی در واکنش به گزارش‌هایی مبنی بر اینکه در محدوده اودلاجان، موارد متعددی وجود دارد که املاک رها شده‌اند یا عمداً تخریب شده‌اند. به‌عنوان نمونه، مهمانخانه «اروند رود» که در محدوده ثبت‌شده اودلاجان قرار دارد، بدون اخذ استعلام از میراث فرهنگی تخریب شده و با مجوز شهرداری، ساخت‌وساز تا ارتفاع ۱۰ متر در آن انجام شده است، و در پاسخ به این پرسش که چرا میراث فرهنگی در برابر این اخبار سکوت کرده است، گفت: بنای مورد اشاره، بنای ثبتی محسوب نمی‌شود و به‌عنوان اثری با ارزش تاریخیِ شناخته‌شده نیز ثبت نشده است. همچنین در پهنه مورد نظر نیز قرار نداشته است. از این‌رو، موافقت تهران بر این اساس اعلام شده، اما تأکید شده که ضوابط بافت الزاماً باید رعایت شود، از جمله ضوابط مربوط به ارتفاع و نمای بنا، که هرگونه ساخت‌وساز باید منطبق با آن‌ها انجام گیرد. اودلاجان بدون قاعده نبوده است، ضوابط داشته، ولی اکنون در حال بازنگری و تکمیل آن هستیم. معابر بررسی شده، ریزدانه‌ها و پلاک‌ها پایش شده و تطبیق انجام شده است. هر اتفاقی که در محدوده اودلاجان می‌افتد، باید با استعلام و نظر اداره کل میراث فرهنگی باشد.

ایزدی همچنین درباره حفاری‌های غیرمجاز در بازار تهران و ایجاد تونل‌هایی که که گفته شده در مجموع به ۵ هزار متر می‌رسد، گفت: واقعیت این است که در سراسر کشور، در بازارهای تاریخی، چه در همدان که خودم سال‌ها در آن‌جا فعالیت داشتم، چه در اصفهان که مدیریت آن را بر عهده داشتم، چه در اراک و چه در بسیاری از استان‌های دیگر، با چنین چالش‌هایی مواجه هستیم. در واقع تقریباً می‌توان گفت هیچ بازاری نیست که با این مسائل درگیر نباشد. او افزود: متأسفانه در بسیاری از این بازارها، تخلفات گسترده‌ای صورت گرفته است. به‌عنوان نمونه، در دوره‌ای که خودم مسئولیت داشتم، برای تخلیه تنها دو شاه‌نشین در بازار اصفهان، نزدیک به دو سال درگیر پیگیری‌های حقوقی بودیم تا توانستیم رأی دادگاه را بگیریم. در اغلب موارد، ما ناچار به طرح دعوی شده‌ایم و پرونده‌ها را به مراجع قضایی برده‌ایم. در بسیاری از این موارد، رأی به نفع ما صادر شده، اما در برخی موارد نیز متأسفانه به دلیل پیچیدگی‌های حقوقی، نتیجه به نفع ما نبوده است. بخشی از این مشکلات به این بازمی‌گردد که در طول دهه‌های گذشته، گاه ۵۰، ۸۰ یا حتی ۱۰۰ سال قبل، برخی فضاهایی که اساساً حجره نبوده‌اند، به‌تدریج تغییر کاربری داده شده و به‌عنوان ملک یا حجره به فروش رسیده‌اند. همین موضوع امروز به شکل یک حق مکتسبه یا ادعای مالکیت مطرح می‌شود و ورود به دعوای حقوقی درباره آن‌ها بسیار پیچیده و زمان‌بر است. در بسیاری از موارد، آرای قضایی نیز به ضرر ادارات کل میراث فرهنگی صادر شده است.

ایزدی اظهار کرد: این چالش‌ها فقط مختص یک استان نیست. در تمام استان‌هایی که بنده مسئولیت داشته‌ام، از جمله کرمانشاه، با چنین مسائلی مواجه بوده‌ایم. در بازار تهران نیز همین وضعیت وجود دارد و نمی‌توان آن را انکار کرد. با این حال، مجموعه‌های حفاظت و نظارت ما به‌صورت مستمر بازدید انجام می‌دهند و همکاران مرمتی ما نیز درگیر موضوع هستند. با این وجود، واقعیت این است که ما همواره با چالش‌ها و اختلاف‌نظرهایی با هیأت‌امنای بازارها مواجه بوده‌ایم. البته در برخی شهرها، مانند تبریز، خوشبختانه هیئت‌امنای بازار همکاری بسیار خوبی با میراث فرهنگی دارند و به اهمیت ارزش‌های تاریخی واقف‌اند. در شهرهایی مانند ارومیه نیز این نگاه در حال شکل‌گیری است. اما در بسیاری از بازارها همچنان با چالش‌های حقوقی متعدد مواجه هستیم و ناچار به پیگیری مستمر در مراجع قضایی هستیم.

مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌ فرهنگی اضافه کرد: در خصوص اخباری که اخیراً منتشر شده مبنی بر خالی‌کردن زیر بازار، باید بگویم من هم این خبرها را شنیده‌ام، اما واقعاً برایم قابل پذیرش نیست. چنین اقدامی اگر صحت داشته باشد، تخلفی بسیار فاحش محسوب می‌شود. حتی در بازار اصفهان نیز زمانی که برخی افراد اقدام به سوراخ‌ کردن سقف برای دسترسی به طبقات بالاتر کرده بودند، با آن‌ها برخورد شد و رأی قضایی به نفع میراث فرهنگی صادر شد. بنابراین اگر چنین اتفاقی رخ داده باشد، قطعاً باید با آن برخورد قانونی صورت بگیرد. در مجموع، هرگونه مجوزی که در محدوده اودلاجان یا سایر بافت‌های تاریخی صادر می‌شود، الزاماً باید بر اساس ضوابط، مقررات و چارچوب‌های قانونی و حفاظتی مصوب انجام گیرد و هیچ اقدامی خارج از این چارچوب‌ها مجاز نیست.

ایسنا