چرا ایران و اروپا دوباره مذاکره می‌کنند؟ پشت پرده مذاکرات استانبول

مذاکرات ایران با سه کشور اروپایی و سرانجام آن در صدر خبراهای روز قرار دارد.

رحمان قهرمانپور پژوهشگر مسائل بین‌الملل در سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد در اینباره نوشت:

سه کشور اروپایی و ایران در حالی به میز مذاکرات در استانبول بازگشتند که هر کدام دلایل خاص خود را برای آغاز مذاکرات دارند. ایران نگران تشدید تنش است و از همین رو ترجیح می‌دهد که همچنان مسیر مذاکره با غرب باز بماند. از نظر ایران، اروپا می‌تواند تسهیل‌کننده توافق بین ایران و آمریکا باشد. از طرف دیگر این مذاکرات نشان می‌دهد که ایران برخلاف چند ماه گذشته نقش اروپا را در مذاکرات جدی گرفته است. 

پس از دور پیشین مذاکرات استانبول بود که اروپایی‌ها به دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فشار آوردند که گزارش مربوط به ایران را زودتر منتشر کند و به گفته مقامات ایرانی همین گزارش بهانه‌ای شد که اسرائیل به واسطه آن به ایران حمله کند. 

از سوی دیگر اروپایی‌ها هم به سه دلیل ترجیح می‌دهند که در شرایط فعلی مذاکره با ایران را در دستور کار داشته باشند. نخستین دلیل این است که بعد از حملات ۲۳ خرداد و بعد از حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران دستیابی به یک ارزیابی فنی معتبر از میزان خسارت‌های واردشده به تاسیسات هسته‌ای ایران اهمیت بسیار زیادی برای اروپا چه از نظر سیاسی و چه از نظر اطلاعاتی دارد. این ارزیابی فنی به طور مشخص در تصمیم‌های بعدی اروپا و آمریکا بسیار موثر خواهد بود. 

دلیل دوم اروپا این است که در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه ممکن است ایران از پیمان منع اشاعه خارج شود. هرچند خروج از این پیمان محدودیت‌های حقوقی خاص خود را دارد و باید به تایید شورای امنیت سازمان ملل برسد، اما صرف اعلام خروج ایران از این پیمان می‌تواند یادآور بحران خروج کره‌شمالی از پیمان منع اشاعه در سال ۲۰۰۲ باشد و تنش‌های سیاسی را افزایش دهد و افزون بر آن‌ها نظام کنترل تسلیحاتی در دنیا را با یک چالش جدی مواجه کند؛ نظامی که پیمان منع اشاعه یا همان NPT اساس و رکن آن به شمار می‌رود. 

دلیل سوم اروپا برای حضور در مذاکرات استانبول این است که بعد از دیدار فردریش مرتس صدراعظم آلمان و نیز امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه از بریتانیا، روابط تروئیکای اروپایی تقویت شده است. در این دیدارها طرفین تصمیم گرفتند که دوباره نقش جدی‌تری را در سیاست بین‌الملل افزایش دهند. 

یکی از موضوعاتی که تروئیکای اروپایی در دستور کار دارد، مساله هسته‌ای ایران است. سه کشور اروپایی افزون بر نقشی که در بحران اوکراین دارند تلاش می‌کنند که مانند دهه ۲۰۰۰ در پرونده هسته‌ای ایران هم نقش مهم‌تری ایفا کنند که می‌تواند به معنای تجدید قوا در سیاست دفاعی و خارجی مشترک اتحادیه اروپا در شرایط فعلی باشد؛ شرایطی که اروپا در آن به واسطه تشدید رقابت میان آمریکا و چین به‌نوعی به حاشیه رانده شده است. سه کشور اروپایی تلاش می‌کنند از طریق ایفای یک نقش موثر در پرونده هسته‌ای ایران دوباره جایگاه خود را در سیاست بین‌الملل تقویت کنند. 

روابط ایران و اروپا بعد از حمله روسیه به اوکراین وارد دوران بی‌سابقه‌ای از تنش شد و این تنش همچنان ادامه دارد. بعید است که مذاکرات دور دوم در استانبول به یک توافق جامع و کاهش جدی تنش میان ایران و اروپا منجر شود، اما ادامه مذاکرات بین دو طرف می‌تواند مسیر و روند کاهش تنش را تقویت بکند. 

واقعیت امر این است که اروپا برخلاف آنچه برخی‌ها در داخل فکر می‌کنند آنچنان ضعیف نشده است که نتواند نقشی در مذاکرات ایفا بکند. درست است که تشدید تنش میان اروپا و روسیه از یک طرف و تشدید رقابت میان آمریکا و چین از طرف دیگر باعث شده است که اتحادیه اروپا به‌نسبت تضعیف شود و از طرف دیگر فشارهای ترامپ بر اتحادیه اروپا و ناتو هم باعث افزایش نگرانی در اتحادیه اروپا شده است، اما همچنان نباید این نکته را فراموش کرد که اتحادیه اروپا در سازمان‌های بین‌المللی و ازجمله در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نفوذ قابل‌توجهی دارد. 

از طرف دیگر ارتباطات نهادینه‌ای که میان اتحادیه اروپا و سایر کشورهای جهان وجود دارد این امکان را به اتحادیه اروپا می‌دهد که حتی اگر نتواند زمینه‌ساز توافق میان ایران و آمریکا شود، بتواند مانع این توافق شود، همان‌گونه که اتحادیه اروپا مانع توافق زودهنگام میان ترامپ و پوتین در مورد جنگ اوکراین شد. به همین ترتیب به نظر می‌رسد که اروپا در گزارش مدیرکل آژانس بین‌المللی علیه ایران نقش موثری داشت. بنابراین اروپا همچنان می‌تواند بازی را به هم بزند. 

شاید مقامات ایرانی با توجه به همین واقعیت تلاش کردند که دور دوم مذاکرات در استانبول را آغاز کنند. از طرف دیگه اروپا هم می‌داند که اگر مکانیسم ماشه فعال شود و ایران تصمیم بگیرد که از پیمان NPT خارج شود، ممکن است، تلاش اتحادیه اروپا برای حفظ نظم بین‌المللی لیبرال و نظم هسته‌ای برآمده از آن دچار اختلالات جدی شود. 

در هر صورت باید منتظر بمانیم و ببینیم که آیا مذاکرات استانبول می‌تواند باعث گشایشی در روند بازگرداندن مکانیسم ماشه شود، یا نه. برخی نشریات گزارش دادند که سه کشور اروپایی آماده تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ و جلوگیری از اعمال سریع مکانیسم ماشه هستند، مشروط به آنکه ایران برخی شروط را بپذیرد. یکی از شروط اصلی همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است و این در حالی است که قانون تصویب‌شده در مجلس دست دولت را برای بازدیدهای سرزده آژانس بسته است. 

اکنون باید منتظر باشیم و ببینیم که آیا از مذاکرات استانبول می‌توان به یک چشم‌انداز امیدوارکننده در هفته‌های آینده رسید یا خیر.