معامله میلیارد دلاری ایران و روسیه / تهدیدی جدید برای اقتصاد آمریکا

اوایل این هفته، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، بر حمایت از تحریم‌های شدید علیه روسیه تأکید کرده و اظهار داشت که امکان دارد ایران نیز به لیست کشورهای دارای تجارت با روسیه اضافه شود. این صحبت‌ها دوباره توجهات را به سمت روابط اقتصادی میان تهران و مسکو جلب کرده و پرسشی اساسی را مطرح می‌کند: آیا ایالات متحده قادر به مهار یا کاهش روابط تجاری بین ایران و روسیه است؟

در پاسخ به این سوال می‌توان گفت که رابطه تجاری ایران و روسیه در شرایط فعلی به حدی رسیده که تحریم‌های غرب به تنهایی نمی‌توانند تأثیر قابل‌توجهی بر آن بگذارند. سال ۲۰۲۵ نقطه عطف این همکاری به‌شمار می‌رود، چرا که اجرای توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آن زمان آغاز شد و بیش از ۸۰ درصد تجارت دو کشور اکنون با ارزهای ملی روبل و ریال انجام می‌شود. این تغییرات رشد دو رقمی تجارت میان دو کشور را به همراه داشت، اما همچنان تا رسیدن به پتانسیل کامل این رابطه فاصله زیادی وجود دارد.

افزایش قابل توجه در حجم تجارت، اما هنوز جای کار وجود دارد

بر اساس آمار رسمی گمرک، حجم تجارت میان ایران و روسیه از ابتدای سال جاری به حدود ۱.۹ میلیارد دلار رسیده است. در این بازه زمانی، ایران معادل ۸۰۳ میلیون دلار کالا به روسیه صادر کرده و در مقابل، کالاهایی به ارزش ۱.۰۹۹ میلیارد دلار از روسیه وارد کرده است.

با این حال، این ارقام در مقایسه با بازار کلان روسیه هنوز اندک است. تجارت ایران کمتر از ۱ درصد از کل واردات ۶۰۰ میلیارد دلاری روسیه و تنها حدود ۳ درصد از تجارت غیرنفتی ایران را پوشش می‌دهد. هدف میان‌مدت دو کشور دستیابی به مبادلاتی با حجم ۱۰ الی ۱۵ میلیارد دلار ظرف پنج سال آینده است که تحقق این هدف به اقدامات زیرساختی و اتخاذ سیاست‌های مناسب نیاز دارد.

ترکیب صادراتی ایران به روسیه

در سال ۲۰۲۵، ساختار صادرات ایران به روسیه دچار تغییرات چشمگیری شد و تمرکز از محصولات کشاورزی به سمت کالاهای صنعتی‌تر تغییر یافت. برخی از اقلام صادراتی به شرح زیر است:

• فلفل دلمه‌ای و سبزیجات: رشد ۱۷۵ درصدی وزن صادرات
• محصولات پتروشیمی و پلیمر: افزایش ۶۵ درصدی
• فولاد و محصولات فلزی: رشد ۹۰ درصدی
• قطعات خودرو و ماشین‌آلات: افزایش از ۱۳ میلیون دلار به ۶۷ میلیون دلار
• سیمان و مصالح ساختمانی: رشد سه رقمی

روسیه در حال حاضر بزرگ‌ترین واردکننده فلفل دلمه‌ای ایران است که نشان‌دهنده توانایی صادرکنندگان ایرانی در برآورده کردن استانداردهای سخت‌گیرانه روسیه (GOST) است. این تحول نشانه‌ای از پیشرفت کیفی در صادرات ایران و سازگاری بهتر آن با نیازهای بازار روسیه است.

واردات ایران از روسیه

در نیمه اول سال ۱۴۰۴، ایران بیش از ۱ میلیارد دلار از روسیه وارد کرده که عمده آن شامل روغن آفتابگردان، دانه‌ها و ذرت (۴۵ درصد)، چوب و الوار (۲۰ درصد) و ماشین‌آلات صنعتی و قطعات (۱۵ درصد) بوده است. جالب اینجاست که در سال ۲۰۲۵، روسیه جایگزین اوکراین به‌عنوان تأمین‌کننده اصلی غلات و روغن برای ایران شده است.

دلایل رشد تجارت میان ایران و روسیه

سه عامل کلیدی در توسعه تجارت ایران و روسیه تأثیر بسزایی داشته‌اند:

• توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا: کاهش تعرفه‌ها برای ۸۷ درصد از کالاها به صفر یا درصد حداقلی باعث شد تجارت میان دو کشور در سه ماه نخست اجرای توافق ۳۵ درصد افزایش یابد.
• کاهش وابستگی به دلار: بیش از ۸۰ درصد معاملات مالی با ارزهای ملی (ریال و روبل) انجام می‌شود که مانع از بلوکه شدن وجوه در واسطه‌های بانکی شده است.
• کریدور شمال-جنوب و توسعه زیرساخت‌ها: پروژه ساخت خطوط ریلی رشت-آستارا با یک وام ۱.۳ میلیارد یورویی از سوی روسیه در حال پیشرفت است. این طرح مدت زمان حمل کالا را از ۴۵ روز به حدود ۱۲ تا ۱۵ روز کاهش داده و هزینه‌ها را تا ۳۰ درصد کم کرده است.

موانع و چالش‌ها

با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه، موانعی همچنان در مسیر توسعه روابط تجاری دو کشور وجود دارد:

• استانداردهای سخت‌گیرانه روسیه که چالش‌هایی برای بسیاری از شرکت‌های ایرانی ایجاد می‌کند.
• ظرفیت محدود بنادر و خطوط ریلی در منطقه دریای خزر.
• رقابت شدید کشورهای دیگر از جمله ترکیه، آذربایجان و قزاقستان.
• نوسانات قیمتی ارز که خطرات تجارت را افزایش می‌دهد.

جمع‌بندی

در سال ۲۰۲۵، روابط اقتصادی ایران و روسیه از حالت محدود و نمایشی خارج شده و به الگویی رو به رشد و عملی تبدیل شده است. توافق تجارت آزاد و کاهش وابستگی به دلار، اثرات مثبت خود را نشان داده‌اند، اما برای دست یافتن به ظرفیت کامل این همکاری، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، توجه به استانداردها و تقویت دیپلماسی اقتصادی ضروری است. تلاش در این مسیر می‌تواند حجم تجارت ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلاری را تا پایان دهه جاری محقق سازد.