آیا قرارداد ترامپ و عربستان تهدیدی برای امنیت ایران است؟

روزنامه اطلاعات در یادداشتی با عنوان « ایران و عربستان پس از این چه می‌کنند؟» به واکاوی قرارداد جدید عربستان با رئیس‌جمهور آمریکا پرداخته و تأثیر آن بر رابطه این کشور با ایران را موشکافی کرده است. 

این روزنامه در این زمینه نوشت: سفر اخیر دونالد ترامپ به عربستان سعودی در هفته اخیر، که با امضای توافقات اقتصادی و دفاعی کلان و مواضع صریحی در خصوص ایران همراه بود، بازتابی آشکار از احیای الگوی معامله محور در دیپلماسی آمریکایی و تلاش برای بازتعریف نظم امنیتی خاورمیانه بود.

این تحول، در عین حال که ممکن است در نگاه اول تهدیدی برای منافع جمهوری اسلامی ایران تلقی شود، در سطحی راهبردی‌تر می‌تواند فرصت‌هایی پنهان برای بازاندیشی در سیاست منطقه‌ای ایران فراهم آورد؛ فرصتی برای عبور از تقابل‌های فرسایشی و حرکت به سوی راهبردی مبتنی بر منافع مشترک منطقه ای، به ویژه در رابطه با عربستان سعودی. در تحلیل این تحول، ضروری است از گفتمان سنتی تقابل محور فاصله گرفته وبا گشودن دریچه‌ای نو و اتخاذ رویکردی واقع گرایانه، به امکان تنش زدایی، همکاری اقتصادی و دیپلماسی پیش دستانه نگریست. 

دیپلماسی معامله محور و ائتلاف‌سازی جدید

ترامپ در سفر اخیر خود به ریاض، توافقاتی به ارزش بیش از ۶۰۰میلیارد دلار را با مقامات سعودی نهایی کرد؛ از قراردادهای عظیم تسلیحاتی گرفته تا سرمایه‌گذاری مشترک در حوزه‌هایی چون انرژی‌های نو، زیرساخت‌های فناوری و معادن عناصر حیاتی. در سطحی نمادین، این توافقات پیامی روشن به جهان مخابره کردند: بازگشت واشنگتن به منطقه، با تکیه بر ائتلاف‌سازی اقتصادی و امنیتی جدید، با محوریت عربستان سعودی. 

اگرچه این مدل از همکاری، میتواند برای ایران چالش برانگیز باشد، اما واقعیت ژئوپلیتیکی منطقه ایجاب میکند که سیاستمداران ایرانی به سمت بهره گیری هوشمندانه از گسل‌ها و فرصت‌های پیش آمده حرکت کنند. تجربه نشان داده که هرگاه بازیگران منطقه‌ای خود را ازدرگیری‌های نیابتی رها کرده و به گفتگوی مستقیم روی آورده اند، راه برای ثبات پایدار و شکوفایی اقتصادی هموار شده است. 

امنیت منطقه‌ای در گرو تنش‌زدایی

درک امنیت در خاورمیانه، باید از منطق سنتی توازن قدرت صرف عبور کند و به درکی تعاملی، چندسطحی و مبتنی بر منافع متقابل بدل شود. تجربه پرهزینه دهه‌های گذشته از رقابت‌های تسلیحاتی گرفته تا درگیری‌های نیابتی در یمن، سوریه و لبنان، نشان داده است که هیچ یک از بازیگران منطقه‌ای به تنهایی نمی‌توانند امنیت پایدار را تضمین کنند. در این چارچوب، روابط تهران–ریاض، به عنوان دو قدرت مهم منطقه ای، واجد نقشی بنیادین است.

نزدیکی تدریجی میان دو کشور در ماه‌های گذشته، نشانه‌ای از درک متقابل منافع بوده است. سفر ترامپ اگرچه ممکن است به ظاهر به تقویت جایگاه عربستان در ائتلاف غربی بینجامد، اما نباید مانعی برای ادامه مسیر مصالحه و گفتگو تلقی شود. بلکه، می‌تواند انگیزه‌ای مضاعف برای تسریع در روند تنش‌زدایی و تعریف پروژه‌های مشترک باشد. 

منافع اقتصادی ایران در سایه دیپلماسی منطقه‌ای

در پرتو تحولاتی چون گذار انرژی، تغییر در زنجیره های تأمین جهانی و رقابت قدرت‌های بزرگ، ایران باید دیپلماسی اقتصادی خود را با واقع گرایی، ابتکار و مشارکت منطقه‌ای بازطراحی کند. ظرفیت‌های همکاری اقتصادی با عربستان سعودی - در حوزههایی چون انرژیهای نو، اتصالهای زیرساختی، امنیت غذایی، گردشگری و زیارتی – می‌تواند به موتور پیشران رشد اقتصادی و افزایش تابآوری ملی بدل شود. همچنین، همکاری با عربستان در قالب ترتیبات چندجانبه اقتصادی منطقه ای، می‌تواند ایران را از حصر تحریمی نسبی خارج کرده و مسیرهایی غیرغربی برای تعاملات مالی و فنی بگشاید. 

نگاهی به تجربه شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه آ سه آن یا حتی ابتکار «کمربند و راه» چین، نشان می‌دهد که پیوندهای اقتصادی پایدارتر از رقابتهای ژئوپلیتیکی عمل میکنند. 

بازنگری در تجربه‌های پیشین ایران و عربستان

روابط ایران و عربستان همواره از فراز و نشیب‌های متعددی عبور کرده است؛ از همکاری‌های امنیتی در دهه ۱۳۵۰شمسی گرفته تا قطع روابط در پی حمله به سفارت سعودی در تهران. اما در تمام این دوران ها، یک واقعیت ثابت باقی مانده است: ثبات منطقه‌ای بدون تفاهم تهران و ریاض، شکننده و موقتی است. بازگشت به میز گفتوگو در سال‌های اخیر، خصوصاً با میانجیگری چین، نشانگر بلوغ تدریجی در سیاست خارجی دو کشور و درک متقابل از مخاطرات تقابل ممتد است. اکنون که عربستان با آمریکا وارد فصل جدیدی از روابط راهبردی شده، ایران میتواند با حفظ استقلال و کرامت ملی، مسیری از همکاری محتاطانه اما پایدار را دنبال کند؛ مسیری که به جای تهدید، بر فرصت تمرکز دارد. 

نقش قدرت‌های ثالث: تسهیل‌گر گفت‌وگو، نه جایگزین اراده منطقه‌ای

تحولات سال‌های اخیر، به‌ویژه توافق مارس ۲۰۲۳میان ایران و عربستان با میانجی‌گری چین، بار دیگر نشان داد که قدرت‌های بزرگ تنها می‌توانند در نقش تسهیل‌گر ظاهر شوند؛ اما تحقق صلح و ثبات پایدار، نیازمند اراده و ابتکار کشورهای منطقه است.

نظم جدید در خاورمیانه زمانی شکل خواهد گرفت که پایتخت‌های منطقه، از ریاض تا تهران، مسئولیت آینده را خود بر عهده گیرند، نه با تکیه بر بلوک بندی‌های فرامنطقه‌ای، بلکه با تکیه بر مصالحه‌ای بومی، واقع‌گرایانه و تاریخی. ایران و عربستان، به‌عنوان دو ستون اصلی ژئوپلیتیکی منطقه، اکنون در نقطه‌ای ایستاده‌اند که می‌توانند از منطق تقابل نیابتی عبور کرده و وارد مرحله‌ای از دیپلماسی پایدار و هدف‌دار شوند. 

این دو کشور با ظرفیت‌های اقتصادی مکمل، منافع امنیتی مشترک و چالش‌های هم‌افزا- از تغییرات اقلیمی و ناامنی انرژی گرفته تا بی‌ثباتی زنجیره‌های تأمین و تهدیدات دریایی- می‌توانند هسته اولیه گفتگوی منطقه‌ای را شکل دهند. در این میان، آینده مساله فلسطین نیز می‌تواند نقطه پیوند دیپلماتیک دو کشور باشد. هرچند رویکرد تهران و ریاض در قبال روند صلح یا روابط با اسرائیل تاکنون واگرا بوده، اما حمایت از حقوق ملت فلسطین و مخالفت با راه‌حل‌های تحمیلی-همچون طرح‌های یک‌جانبه آمریکا در مورد آینده غزه- هنوز وجه اشتراک مهمی است که می‌تواند پایه‌ای برای گفتگوی سازنده فراهم سازد.

در چنین چارچوبی، نقش قدرت‌های خارجی از «پیش‌برنده» به «همراه» تقلیل می‌یابد. خاورمیانه به‌جای انتظار برای مداخلات بیرونی، نیازمند نظمی بومی است که در آن بازیگران منطقه‌ای خود معمار آینده باشند. ایران و عربستان می‌توانند آغازگر این تحول باشند؛ تحولی که بر گفت‌وگو، اعتمادسازی و هم‌افزایی منافع مشترک استوار است. 

جمع بندی: نگاه به آینده با درک مشترک از واقعیت

سفر ترامپ به عربستان سعودی و تأثیرات آن بر نظم منطقه ای، بار دیگر ضرورت گفتگویی سازنده و باثبات میان ایران و عربستان را برجسته ساخته است. اگرچه تحولات سریع و گاه غافلگیرکننده منطقه، می‌توانند مسیر مصالحه را دشوار سازند، اما تجربه‌های بین المللی و نظریه‌های روابط بین الملل گواه آن است که مصالحه پایدار همواره از دل گفتوگوهای صبورانه، درک منافع متقابل و پرهیز از بازی حاصلجمع صفر حاصل شده است. ایران با اتخاذ سیاست خارجی واقعگرایانه و چندلایه، می‌تواند از تهدیدهای ظاهری سفر ترامپ فرصت بسازد؛ فرصتی برای تعمیق همکاری با عربستان، تثبیت موقعیت خود در نظم نوین منطقه‌ای و تقویت بنیا نهای امنیت و رفاه ملی در دهه پیشرو.

نویسنده: مسعود کاظمیان