8 روز پس از تاج‌گذاری احمد شاه جنگ جهانی اول شروع شد/ در 4 سال جنگ، 15 بار ایران شاهد سقوط و تشکیل کابینه بود

به گزارش رکنا، کانوی هندرسون در کتاب خود می‌گوید: 3500 سال پیش از میلاد تا اواخر سده 20 میلادی، تقریبا 14500 جنگ رخ داده است که حدود 5.3 میلیارد نفر در طی این جنگ‌ها جان باختند؛ تنها 300 سال از تاریخ بشر در صلح سپری شده است.

جنگ جهانی اول و ایران

در تاریخ 4 آبان 1294، جنگ جهانی اول درست پس گذشت 8 روز از تاج‌گذاری احمد شاه آخرین پادشاه قاجار آغاز شد زمانی که دولت مشروطه در ایران در ضعیف‌ترین دوران خود بود.

در روز 9 آبان 1293 هجری شمسی در پی صدور فرمان احمد شاه قاجار، مستوفی الممالک نخست وزیر در طی اعلامیه‌ای بی‌طرفی خود را اعلام کردند. اما در همین دوره ، مناطق شمالی و شمال غرب ایران تحت سلطه روس‌ها قرار داشت. روس‌ها در شهرهای آذربایجان، قزوین، اردبیل و انزلی حضور داشتند و بخش‌هایی از جنوب کشور مانند بوشهر و بندر لنگه نیز تحت اشغال بریتانیا قرار داشت. دولت‌های درگیر این بی‌طرفی را کاملا نادیده انگاشته‌اند و نیروهای خود را از هر طرف به ایران وارد کردند.

جنگ جهانی اول در شرایطی رخ داد که کشور ایران از جوانب متفاوتی در اوضاع آشفته و نابسامان به سر می‌رد. بحرانی مانند اقتصاد ضعیف، وضعیت سیاسی ناپایدار و مداخلات قدرت‌های خارجی ایران را به یک دولت ورشکسته و وابسته تبدیل کرده بود.

با وجود اعلام بی‌طرفی دولت ایران، نیروهای خارجی از جنوب و شمال وارد ایران شدند. ارتش روسیه تا دروازه‌های تهران به ایران ورود کرد اما از منقرض کردن خاندان قاجار نیز منصرف شد. در مناطق جنوبی ایران، مردم محلی با انگلیسی‌ها درگیر شدند که از مهم‌ترین نبردهای مقاومتی آن‌ها می‌توان به تنگستان، دشتستان و دشتی در استان بوشهر و ناصر دیوان، کازرونی در فارس و نبرد جهاد در خوزستان نیز اشاره نمود.

مسئول ایستادگی نیروهای مردمی در برابر قوم روسیه شخصی به نام حیدر لطفیان بود که از هواداران دولت مشروطیت به شمار می‌رفت. قوم روسیه تا شهر قزوین به پیش روی خود ادامه دادند. با احتمال سقوط شهر تهران مجلس نیز منحل شد. زمانی که در سال‌های آغازین جنگ جهانی اول در حدود 1293 هجری شمسی، دولت روسیه به دولت ایران برای اخراج مورگان شوستر تذکر داد، سران این کشور وارد ایران شدند و تا رباط کریم (شهری به فاصله 25 کیلومتری از استان تهران) پیش‌روی کردند و به قوای کمیته دفاع ملی نیز حمله کردند.

در اوایل دی ماه 1296 شرایط ایران به شدت آشفته شده بود. بخش عظیمی از شمال ایران تحت تسلط سربازان روس بود؛ اما با روی کار آمدن حکومت شوروی در روسیه بین افسران اشغالگر روس بر سر این که حکومت جدید شوروی اطاعت کنند یا نه اختلافی رخ داده بود. از سوی دیگر، بخش مهمی از غرب ایران در اشغال امپراتوری ثمانی قرار گرفته بود و در جنوب نیروی تفنگداران جنوب که انگلیسی‌ها تشکیل داده بودند، فرمانروایی می‌کردند. ایران علاوه بر مشکلات سیاسی و دخالت قدرت‌های خارجی، با بحران شدید مالی ، قحطی و گرسنگی دست و پنجه نرم می‌کردند.

در این دوره با انعقاد قرارداد صلح یا همان قرارداد برست لیتوسک میان روسیه و آلمان موفقیت بزرگی کسب کرد. زیرا در پی این قرار داد روس‌ها مکلف به بیرون بردن نیروهای خود از خاک ایران شدند. در این قرارداد ماده‌ای وجود داشت که به موجب آن روس‌ها مکلف به تخلیه ایران شدند.

 البته دولت ایران در کسب این موفقیت نقشی نداشته است. تعهد دولت روسیه برای تخلیه نیروهای خود از خاک ایران با فعالیت‌های ایران آزاد در برلین و مراجعه روسای این کمیته به دولت آلمان ارتباط مستقیم داشت. درواقع آلمانی‌ها برای کسب نفوذ به کمک اعضای این کمیته در این اتفاق دخالت کردند. در سال‌های جنگ جهانی اول شرایط بد و حرانی قحطی، فقر، قتل و غارت بر ایران حاکم بود. همچنین مردم با بیماری‌های واگیردار مانند تیفوس در مناقی که بیشتر در معرض حضور نیروهای روس بودند دست و پنجه نرم می‌کردند.

در طول 4 سال جنگ جهانی اول، ایران حدود 15 بار شاهد ظهور و سقوط یک کابینه جدید و کم دوام بود و عمر متوسط هر ئدولت وابسته بر موج سیاسی ناشی از جنگ، از 100 روز بیشتر نمی‌شد.

 جنگ جهانی اول در صحنه بین المللی

کانوی هندرسون در کتاب خود می‌گوید: 3500 سال پیش از میلاد تا اواخر سده 20 میلادی، تقریبا 14500 جنگ رخ داده است که حدود 5.3 میلیارد نفر در طی این جنگ‌ها جان باختند؛ تنها 300 سال از تاریخ بشر در صلح سپری شده است.

جنگ جهانی اول (1918-1914) به عنوان اولین نزاع بین‌المللی در قرن بیستم مطرح شده است. اولین جرقه برای شروع این جنگ ترور دوک بزرگ، فرانتس فردیناند وارث سلطنت در اتریش- مجارستان و همسرش دوشس بزرگ سوفی در سارایوو در تاریخ 28 ژوئن سال 1914 بود.

جنگ جهانی اول در اوت 1914 شروع شد و به مدت چهار سال در چندین جبهه مختلف ادامه پیدا کرد. بی‌تردید جنگ جهانی اول یکی از مخرب‌ترین جنگ‌های تاریخ به شمار می‌رود. حدود ده میلیون سرباز در جریان این جنگ جان باختند. می‌توان گفت تلفات نظامی این جنگ بیش از جمع تلفات تمامی جنگ‌های صد سال قبل بود.

آسیب‌های جنگ جهانی اول، عمیقا گرایشات، تصمیمات و رفتار رهبران و مردم عادی تحت تاثیر قرار داد. تاثیر این اتفاقات در دهه‌های بعد، با شروع جنگ جهانی دوم و نسل‌کشی‌هایی که در پی داشت، بیشتر نمایان شد.

متحدین و متفقین در جنگ جهانی اول

در جریان جنگ جهانی اول، کشورهای عثمانی و بلغارستان به امپراتوری‌های مرکزی یعنی آلمان، اتریش و روسیه یاری رساندند. متفقین یعنی انگلیس، بلژیک، فرانسه، مونته نگرو، روسیه و صربستان نیز مورد حمایت کشورهای ایتالیا، ژاپن، رومانی، پرتغال، ایالت متحده آمریکا، برزیل و یونان قرار گرفتند.

به بیانی دیگر، اعضای اتفاق سه گانه یعنی انگلیس، فرانسه و روسیه، و اتحاد سه گانه یعنی آلمان، اتریش و ایتالیا به یکدیگر اعلان جنگ کردند.

در ادامه‌ی جنگ کشور ایتالیا از اتحاد سه گانه خارج شد و تا سال 1915 اعلام بی‌طرفی کرد اما در همین سال به گروه متفقین پیوست. زیرا این کشور در نظر داشت که سرزمین‌های ایتالیایی زبان را که تحت تصرف اتریش بودند به همراه چند مستعمره از آفریقا را از آن خود کند. از سوی دیگر، عثمانی‌ها به حمایت از آلمان‌ها برخاستند تا از تسلط روسیه بر تنگه دریای سیاه رهایی یابد. پس از گذشت سه سال از جنگ جهانی اول و نابودی نیروهای مرکزی، آمریکا در سال 1917 با قدرت نظامی و تجهیزات فراوان به کمک متفقین آمد. می‌توان گفت مهم‌ترین صحنه این جنگ را جنگ اروپا در فرانسه دانست. آلمانی‌ها از خاک بلژیک عبور کردند و فرانسه را مورد حمله قرار دادند. نقشه‌ی جنگی که ارتش آلمان در سر داشت این بود که به صورت برق‌آسا به کشور فرانسه حمله کند و شهر پاریس را اشغال کند.

در تاریخ 9 نوامبر 1918، امپراتور ویلیام دوم، در اوج شورش‌ها و درست زمانی که فرماندهان ارتش آلمان او را ترک کردند، علیرغم میل باطنی از امپراتوری آلمان کناره‌گیری کرد. در همین تاریخ نماینده حزب سوسیال فیلیپ شایمان، دموکرات آلمان را یک حکومت جمهوری اعلام کرده و دولتی موقت به رهبری فردریش ابرت معرفی کرد.                                                 

پس از گذشت دو روز، نمایندگان آلمان به رهبری ماتیاس ارتسبرگر، نماینده حزب مرکز کاتولیک‌ها با هیئت نمایندگی از سوی نیروهای متحد ملاقات کردند.

این ملاقات در یک واگن قطار در جنگل کومپینی انجام شد و آتش بس پذیرفته شد. در ساعت 11 صبح روز 11 نوامبر، جنگ در جبهه غرب پایان گرفت. این جنگ در تاریخ به جنگ کبیر شناخته می‌شود. گفتنی است که تاثیر این جنگ بر عرصه‌های بین‌المللی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در دهه‌های بعدی را نمی‌توان کتمان کرد.