زنگ خطر امنیتی برای 75 درصد معادن کشور به صدا درآمد! / 58 کارگر در تونل منفجر شده طبس بودند

به گزارش رکنا، مدیر ایمنی بلافاصله تجهیزات را برمی‌دارد و به سمت محل وقوع حادثه می‌رود. احتمالا تصور می‌کرده این حادثه در همان یک کارگاه که دو نفر در آن بودند رخ داده است. حالا 51 نفر به‌علاوه مدیر ایمنی فوت شده‌اند. دیروز اول مهر بود. بابا رفت معدن، ما رفتیم مدرسه. ما از مدرسه برگشتیم، بابا از معدن برنگشت. اینها تنها دو روایت کوتاه از آن واقعه هولناکی است که در معدن طبس رخ داد. آمارهای تکان‌دهنده مرکز آمار هم نشان می‌دهد در سال 1400 حدود 368 حادثه در معادن زغال‌سنگ رخ داده و تنها 23 درصد کل معادن کشور مجهز به واحد ایمنی و بهداشت هستند؛ این یعنی هر روز بیش از یک حادثه!

درباره جزئیات حادثه تلخ طبس با سعید صمدی، دبیر انجمن زغال‌سنگ، آریو برزن مافی، نایب‌رئیس خانه معدن استان خراسان رضوی و نایب‌رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی این استان و مهرداد اکبریان، نایب‌رئیس کمیسیون معادن اتاق ایران و رئیس انجمن سنگ‌آهن گفت‌وگو کردیم. صمدی می‌گوید بعید است آمار فوت‌شدگان به بیش از 55 نفر برسد و مافی می‌گوید طبق آخرین آمار 58 نفر در تونل منفجرشده حضور داشته‌اند. کارشناسان و فعالان حوزه معدن می‌گویند برای کاهش حوادث در بخش معدن نیازمند بازنگری در قوانین ایمنی و بازآموزی در این زمینه هستیم. همچنین کارشناسان معتقدند نظارت باید به چارت سازمانی وزارت صمت بازگردد.

فقط 23 درصد از معادن کل کشور واحد ایمنی دارند

براساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران با عنوان «وضعیت بهداشت و ایمنی معادن در حال بهره‌برداری کشور طی سال‌های 1396 تا 1400» طی سال 1400 تنها 23 درصد (1407 معدن) از 6 هزار و 25 معدن در کل کشور، واحد بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) داشته‌اند. براساس این گزارش در سال 1396 از 5353 معدن فعال در کشور، 14.2 درصد از آنها واحد HSE داشته‌اند که این میزان در سال 1400 به 23.4 درصد رسیده است. طی سال 1400 از بین 1407 معدن دارای واحد HSE، معادن شن و ماسه با 19 درصد سهم، سنگ تزئینی 15 درصد، سنگ آهک 15 درصد، سنگ لاشه 9 درصد، سنگ آهن 8.8 درصد و سایر معادن 33 درصد بیشترین سهم را داشته‌اند. همچنین از نظر نسبت معادن دارای واحد HSE به کل معادن در هر فعالیت، معادن سنگ طلا با 80 درصد، استخراج نیکل، آنتیموان و تیتانیوم با 66.7 درصد و زغال‌سنگ با 63.4 درصد در رتبه‌های اول تا سوم میان دیگر گروه‌ها قرار دارند.

معادن زغال‌سنگ در صدر حوادث  

در ایجاد یک حادثه در معدن عواملی نظیر عوامل غیرایمن سیستمی ازجمله نقص فنی و خرابی تجهیزات و ماشین‌آلات، طراحی فرآیندهای تولیدی بدون در نظر گرفتن مسائل بهداشت ایمنی و محیط‌زیست، عدم انطباق دستگاه‌ها و ماشین‌آلات با نوع کار و عوامل غیر‌ایمن محیطی نظیر تشعشعات مضر ارتعاشات ماشین‌آلات، انتشار گردوغبار دود گازها و بخارهای شیمیایی در محیط کار، عوامل غیر ایمن انسانی نظیر عدم آگاهی و آموزش کافی، عدم مهارت کافی و بی‌تجربگی، عدم نظارت و بازرسی مستمر، عدم مدیریت و بی‌برنامگی انجام کارها و رفتارهای غلط و نامناسب در حین فعالیت، عدم استفاده از وسایل و امکانات ایمنی، بی‌احتیاطی و بی‌دقتی، نبود نظم و انضباط، اتکا به تجربه و سابقه، نادیده گرفتن ضوابط و دستورالعمل‌ها و درنهایت عوامل غیرایمن روانی و اجتماعی نظیر خستگی و خواب‌آلودگی، عدم امنیت شغلی، تنش‌های روانی ناشی از کار زیاد و‌... نقش دارند.

شایان ذکر است در سال ۱۴۰۰ در ۲۷۰ معدن کشور حادثه اتفاق افتاده است.  براساس این گزارش طی سال 1400 در 270 معدن تعداد 1406 حادثه رخ داده است. سهم معادن زغال‌سنگ از تعداد معادن دارای حادثه 16.3 درصد و سهم این معادل از تعداد حادثه نیز 26.2 درصد بوده است. همچنین طی سال 1400 از کل معادن در هر رشته فعالیت، در بخش استخراج سنگ‌آهن در حدود 29.6 درصد از معادن افراد حداقل دچار یک یا چند حادثه شغلی شده‌اند. پس از این معادن، معادن زغال‌سنگ دومین معادنی بوده‌اند که در سال 1400 در 25.4 درصد از آنها حداقل یک یا چند حادثه شغلی رخ داده است. همه این اعداد و ارقام درحالی است که طی سال 1400 از کل 6025 معدن فعال در کشور، تنها 101 معدن یا معادل 1.8 درصد از آنها مربوط به استخراج زغال‌سنگ بوده است. گفتنی است این آمار، معادن زغال‌سنگ را در صدر حوادث قرار می‌دهد.

368 حادثه در معادن زغال سنگ طی یک‌سال!

براساس نتایج طرح آمارگیری منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، از 6025 معدن در حال بهره‌برداری کشور طی سال ۱۴۰۰ در ۲۷۰ معدن، تعداد ۱۴۰۶ حادثه شغلی اتفاق افتاده است. با بررسی تعداد وقوع حادثه در معادن دارای حادثه در سال ۱۴۰۰ ملاحظه می‌شود که معادن استخراج سنگ‌آهن، زغال‌سنگ و شن و ماسه به ترتیب با ۳۹۰، 368 و ۱۸۷ حادثه بیشترین تعداد وقوع حادثه را به خود اختصاص داده‌اند. به‌عبارتی در معادن زغال‌سنگ به‌طور میانگین روزانه یک حادثه شغلی رخ می‌دهد. این درحالی است که تعداد معادن درحال فعالیت این بخش‌ها به ترتیب 250 معدن، 101 معدن و 1616 معدن بوده است. در بخش معادن سنگ‌آهن به ازای هر واحد معدنی 1.5 حادثه شغلی، در معادن زغال‌سنگ به ازای هر واحد معدنی 3.6 حادثه شغلی و در معادن شن و ماسه به ازای هر 10 معدن یک حادثه شغلی رخ می‌دهد.

براساس این آمارها در سال ۱۴۰۰ از مجموع 130 هزار و 358 نفر شاغل در معادن در‌حال بهره‌برداری کشور یک‌‌هزار و 446 ‌نفر معادل 1.1 درصد دچار حادثه شده‌اند که نسبت به سال گذشته کاهشی معادل 0.5 درصد را نشان می‌دهد. میان معادن دارای حادثه بیشترین تعداد افراد حادثه‌دیده در معادن سنگ‌آهن با ۴۲۸ نفر (29.6 درصد)، استخراج زغال‌سنگ با ۳۶۸ نفر (25.4) و استخراج شن و ماسه با ۱۸۷ نفر (12.9 درصد) بوده است. از نظر تعداد افراد حادثه‌دیده نسبت به کل شاغلان در هر فعالیت به ترتیب شاغلان معادن زغال‌سنگ (6.2) درصد نیکل آنتیموان و تیتانیوم (4.2 درصد) و منگنز (1.2) درصد بیشترین افراد حادثه‌دیده را داشته‌اند. طی بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ درصد شاغلان آسیب‌دیده از کل شاغلان در معادن کشور از 9.1 درصد در سال ۱۳۹۶ به 1.1 درصد در سال ۱۴۰۰ کاهش یافته که بیانگر متوسط نرخ رشد سالانه منفی 11.2 درصدی طی این سال‌هاست.

عمده آسیب‌های کارگران معدن

براساس آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، در کنار جان‌باختگان ناشی از حوادث معدنی، از انواع آسیب‌های واردشده به شاغلان می‌توان به «آسیب‌های درونی و ضربه مغزی»، «قطع عضو»، «شکستگی»، «سوختگی، تاول‌خوردگی و‌...»، «مسمومیت و عفونت شدید»، «رگ به رگ شدن و دررفتگی»، «آسیب‌دیدگی سطحی و زخم باز»، «خفگی»، «تاثیرات ناشی از صدا، ارتعاش و فشار»، «تاثیرات ناشی از دمای کم و زیاد و نور» «شوک» و «سایر آسیب‌ها» اشاره کرد. در سال ۱۴۰۰ از 1406 فرد آسیب‌دیده، آسیب‌دیدگی سطحی و زخم باز، شکستگی و رگ‌به‌رگ شدن و در‌رفتگی به ترتیب با سهم 40.1 درصد، 26.8 و 1.20 درصد در رتبه‌های اول تا سوم میان دیگر آسیب‌های وارده به شاغلان قرار داشته‌اند. در سال ۱۴۰۰، از بین هزار و 406 فرد آسیب دیده خوشبختانه یک‌هزار و 378 نفر (95.4 درصد) منتهی به بهبود کامل شده‌اند و تنها ۳۵ نفر (2.4 درصد) از افراد بر اثر حوادث معدنی در‌گذشته‌اند. مابقی افراد آسیب‌دیده یعنی ۳۲ نفر دچار ازکارافتادگی جزئی و نقص عضو شده‌اند. در سال ۱۴۰۰ از‌کار‌افتادگی کلی گزارش نشده است. در سال ۱۴۰۰، بیشترین عضو آسیب‌دیده به ترتیب قسمت فوقانی با ۴۴ درصد، قسمت تحتانی با 30.5 درصد و سر با 7.3 درصد مورد هستند. به ترتیب آسیب به قسمت‌های فوقانی و تحتانی بیشترین اعضای آسیب‌دیده در سنوات مختلف بوده‌اند.

پارادوکس روایت در حادثه معدن طبس

سعید صمدی، دبیر انجمن زغال‌سنگ درخصوص رعایت موارد ایمنی مربوط به وقوع حادثه در معدن طبس اظهار داشت: «معدنی که در آن حادثه رخ داد، یکی از بهترین معادن ما از نظر مقررات ایمنی بود. این معدن بزرگ‌ترین معدن بخش خصوصی در ایران است و تقریبا بالاترین میزان تولید را به خود اختصاص داده است. این معدن در سال‌های اخیر حتی یک تذکر ایمنی نداشته است؛ چراکه تمام قوانین و مقررات را رعایت می‌کند. ما چند سال پیش چند میهمان روس داشتیم و آنها را برای بازدید به معدن طبس بردیم؛ چون تمام نکات در این معدن رعایت می‌شود. تقریبا می‌توان گفت حادثه‌ای که رخ داد خارج از ید طراحان معدنی بود. اصل حادثه نیز ناشی از تصاعد گاز بود.»

اظهارات سعید صمدی در حالی است که محمدرضا بهرامن، رئیس خانه معدن و نایب‌رئیس اتاق ایران درباره حادثه معدن زغال‌سنگ طبس به پایین بودن استانداردها و فرسوده بودن تجهیزات به‌کار‌رفته در این معادن اشاره کرد و گفت: «از سال 96 اعضای کمیته زغال‌سنگ خانه معدن ایران به این نتیجه رسیدند که وضعیت ایمنی معادن زغال‌سنگ کشور پایین و از استانداردهای مرسوم خارج بوده و در واقع وضعیت ایمنی و سلامت کارگران در معدن زغال‌سنگ کشور در بدترین حالت خود قرار گرفته است. از همان سال به‌صورت رسمی در رسانه‌های مختلف، نسبت به وضعیت ایمنی معادن زغال سنگ در کشور تذکر داده شد.

اعلام کردیم که جان ده‌ها کارگر، تکنسین و مهندس از یک سو و سرمایه‌های دولت و بخش خصوصی از سوی دیگر در خطر است و اگر حادثه‌ای رخ دهد، خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به بخش معادن کشور وارد می‌کند. توجه به سرمایه‌گذاری در حوزه تجهیزات و آموزش و استفاده از تجهیزات به‌روز که امروزه به دلیل تحریم‌ها با مشکلات زیادی روبه‌رو است، جزء نکاتی است که می‌تواند در کاهش حوادث بخش معدن موثر باشد. نبود سرمایه‌گذاری کافی در این دو زمینه در معادن زیرزمینی به‌ویژه معادن زغال‌سنگ، تاکنون منجر به حوادثی دردناکی شده است. حوادث معدن زغال‌سنگ البرز شرقی، زمستان یورت، زغال طبس و... می‌توانست با نظارت و پشتیبانی تمام‌قد سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) اتفاق نیفتد.»

سرایت حادثه؛ از 2 نفر تا 52 نفر

سعید صمدی در ادامه گفت‌وگوی خود افزود: «زغال سنگی که در معادن وجود دارد ۲۰۰ یا ۳۰۰ سال قبل تشکیل شده است. استخراج زغال‌سنگ در حالت عادی منجر به تصاعد تدریجی گاز متان می‌شود. برخی اوقات حفره‌هایی در لایه‌های زغال‌سنگ ایجاد و طی سالیان سال (از چند سال تا چند میلیون سال) به محل تجمع گاز تبدیل می‌شود. وقتی معدنکار حین کار به یکی از این مخازن گاز برخورد کند، ناگهان چند هزار متر مکعب گاز متصاعد می‌شود و انفجار در حد گسترده رخ می‌دهد. متاسفانه چنین حوادثی قابل پیش‌بینی هم نیست. در کارگاهی که در آن حادثه رخ داده، ۲ نفر حضور داشتند، اما در اثر انفجار کارگاه‌های اطراف دچار محیط بی‌اکسیژنی شدند و این حادثه عمدتا در کارگاه‌های اطراف تلفات داد. آخرین آمار فوت‌شدگان در این حادثه ۵۲ نفر است.»

دبیر انجمن زغال‌سنگ درباره داشتن واحد ایمنی در این معدن تصریح کرد: «نه‌تنها این معدن واحد ایمنی داشته، بلکه تیم نجات نیز داشته است. متاسفانه به محض رخ دادن این حادثه، مدیر ایمنی این تیم که از مدیران ایمنی خوب حوزه زغال سنگ بود، بلافاصله تجهیزات برمی‌دارد و به سمت محل وقوع حادثه می‌رود. احتمالا تصور می‌کرده این حادثه در همان یک کارگاه رخ داده است. متاسفانه در این جریان مدیر ایمنی تیم نیز در اثر حادثه فوت می‌کند. معمولا معادن هر سه ماه یک بار چک می‌شوند. این معدن حتی یک اخطار هم نگرفته بود. پیش از این حادثه‌ای به این شکل در معدن طبس رخ نداده است. تا زمانی که کاملا به کارگاه استخراج که انفجار در آن رخ داده نرسیم و ابعاد دقیق را نبینیم نمی‌توان نظر دقیقی درباره آن داد.»

سایه تحریم بر سر معادن

آریو‌برزن مافی، نایب‌رئیس خانه معدن استان خراسان رضوی و نایب‌رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی این استان اظهار داشت: «ما ۹ معدن زغال‌سنگ در استان خراسان داریم که تمام معادن زغال سنگ و معادن زیرزمینی در اثر عدم رعایت اصول ایمنی مستعد حادثه هستند؛ معدن زغال‌سنگ آق‌دربند و میان‌کوهی نیز ازجمله این معادن هستند.

اواخر مردادماه سال ۹۹ نیز در این معدن انفجار و ریزش رخ داد که متاسفانه دو نفر فوت شدند. بعد از آن تحت نظارت سازمان صمت با کمک خانه معدن و سازمان نظام مهندسی معدن، اصلاحاتی در مسائل ایمنی انجام شد که برای ایجاد این اصلاحات، آن معدن یک سال و نیم تعطیل شد. باید در نظر داشت که ذات معدن زغال‌سنگ حادثه‌خیز است؛ چراکه همراه زغال‌سنگ گازهای متان، گرد زغال و... وجود دارد که منجر به انفجار می‌شود‌. معدنی که در دل کوه است نیاز به تهویه دارد و بعضا تجهیزات تهویه باید هوا را تا ارتفاع ۲ هزار متری ببرد تا کارگری که مشغول کار است بتواند تنفس کند.

به‌رغم اینکه زغال‌سنگ ذاتا خطرناک است، ما ناچار به معدنکاری در این زمینه هستیم؛ چراکه هیچ ماده دیگری مثل کربن برای احیای فلزات کاربرد ندارد. ما همیشه می‌توانیم حوادث معدن زغال را با اجرای امور ایمنی و دقت نظر اصلاح کنیم. یکی از موارد ایمنی که باید رعایت شود گاز‌سنجی به وسیله دستگاه‌های گازسنج برای بررسی احتمال وجود لایه‌های متصاعدکننده گاز در راستای جلوگیری از انفجار است. دستگاه‌ها باید به‌روز شوند. باید سنسورها و حسگرها به‌روز شوند؛ متاسفانه به واسطه تحریم از به‌روز‌رسانی تجهیزات موردنیاز عقب افتاده‌ایم. حادثه‌های معادن فقط محدود به زغال‌سنگ نیست. چند ماه قبل در اراک داشتیم که اصول مطالعاتی شکستگی‌های لایه‌های زمین در آن محاسبه نشده بود که منجر به فوت کارگران شد.

58 نفر در تونل منفجرشده حضور داشتند

مافی ادامه داد: «برای بازماندگان احتمالی حادثه انفجار معدن طبس آرزوی سلامتی داریم اما اگر انفجاری رخ داده باشد، گازهای دیگری نیز منتشر می‌شود که امکان زنده بیرون آمدن افراد را به صفر می‌رساند. ما تا آخرین لحظه از حضور ۵۸ نفر در تونل آمار داشتیم. امیدوارم آمار فوت‌شدگان به این حد نرسیده باشد.»

معادن بزرگ واحد ایمنی دارند

در سال 1402 به دستور وزارت صمت و در راستای تحقق برنامه جامع مدیریت بهداشت، ایمنی، محیط‌زیست و انرژی، مقرر شده واحدهای تولیدی و صنعتی جهت ارتقا و بهینه‌سازی محیط کار خود و جلوگیری از بروز سوانح و بهبود مسائل بهداشتی در محیط کار، اقدام به راه‌اندازی واحد HSE کنند تا از طریق پایش و کنترل مستمر آلودگی هوا از تخریب محیط‌زیست جلوگیری شود.»

نایب‌رئیس خانه معدن استان خراسان رضوی در این‌باره عنوان کرد: «معادن بزرگ عموما واحد بهداشت و ایمنی دارند. در قانون معادن آمده است اگر یک کارگاه بیش از ۲۵ نفر نیروی کار داشته باشد، علاوه‌بر مسئول فنی معدن، باید مسئول ایمنی نیز داشته باشد. این آمار که ۲۳ درصد معادن واحد HSE دارند مربوط به عموم معادن بزرگ است و شامل معادن زغال‌سنگ نیز می‌شود. بسیاری از معادن ما کوچک هستند. برای مثال استان خراسان، نزدیک به یک هزار پروانه دارد که ۵۰۰ پروانه فعال است و از این تعداد بیش از ۳۰۰ معدن کوچک سنگ لاشه، سنگ ساختمانی کوچک‌مقیاس و مواردی از این دست هستند که معمولا واحد بهداشت و ایمنی جداگانه ندارند.»

بازنگری و بازآموزی ایمنی در معادن ضرورت دارد

نایب‌رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی خراسان رضوی تصریح کرد: «بازنگری در قوانین و بازآموزی ایمنی در معادن مختلف ضرورت دارد. این اقدام باید از سوی کارفرما و توسط تشکل‌های معدنی مثل خانه معدن و سازمان نظام مهندسی انجام شود. ما حدود پنج سال است در استان خراسان بازآموزی را برای معادن بزرگی که حادثه داشته‌اند الزام کرده‌ایم. وقوع چنین حوادثی سبب می‌شود زنگ خطر استان‌های معدن خیز به صدا دربیاید؛ چراکه هر نفر که از دست می‌رود، نان‌آور یک خانواده از بین می‌رود و بنیان خانواده متزلزل می‌شود.»

حادثه در دل حادثه

مافی در پایان خبر داد: «ما همین امروز در منطقه سنگان خراسان رضوی یک حادثه فوت داشتیم. این حادثه مربوط به رانندگی ماشین‌آلات معدنی بود. تصور کنید فرزندان این فرد وقتی در مدرسه خبردار شوند پدرشان فوت شده است، خاطره اول مهر چگونه در ذهن‌شان می‌ماند. حادثه در معادن بخشی از کار شده است؛ درصورتی‌که نباید چنین اتفاقی بیفتد. من ۲۰ سال قبل، زمانی که مدیر معدن زغال‌سنگ بودم، روی معادن ژاپن مطالعه می‌کردم. معدنی را بررسی می‌کردم که ۲۰ سال بود در آن حادثه‌ای رخ نداده بود و از نظر آنها گم شدن یک وسیله کوچک در حد و اندازه دریل، یک حادثه تلقی می‌شود. کارگران آن معدن هر روز یک دور تمام نکات و دستورالعمل‌های ایمنی را مرور می‌کردند، سپس سر کار می‌رفتند. من در کل طول فعالیتم در حوزه معدن هیچ معدنی را ندیدم که چنین نکاتی را رعایت کند.»

نظارت را به چارت سازمانی وزارت صمت بازگردانید

مهرداد اکبریان، نایب‌رئیس کمیسیون معادن اتاق ایران و رئیس انجمن سنگ‌آهن ضمن اشاره به علل اصلی ایجاد حوادث متعدد در معادن کشور تصریح کرد: «با توجه به جلسات متعددی که در مرکز پژوهش‌های مجلس داشتیم عمده علل وقوع چنین حوادثی در معادن کشور وضعیت تهویه معادن و قیمت بالای تجهیزات معدن است. معادن به‌خودی‌خود هزینه نمی‌کنند. دولت هم نمی‌تواند همزمان تمام این مبلغ را تامین کند. در نتیجه دو راه بیشتر باقی نمی‌ماند؛ یک راه کنترل نظارت بر معادن است که متاسفانه از چارت سازمانی وزارت صمت حذف و منجر به بروز چنین حوادثی شده است. بازگشت نظارت به چارت وزارت صمت لازم‌الاجراست. از سوی دیگر نمی‌توانیم معادن زغال‌سنگ بدون منبع تهویه داشته باشیم، در غیر این صورت همچنان باید شاهد از دست دادن مردم باشیم. در نتیجه یا باید بهره‌بردار و پیمانکار برای ایجاد شرایط مطلوب برای تهویه اقدام کنند، یا باید با در نظر داشتن مسائلی مثل دسترسی سخت به تجهیزات و گران بودن وسایل معدنی، دولت نسبت به تجهیز معادن اقدام کند.»

وی افزود: «به‌طور کلی افزایش ایمنی معادن باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه اکنون استاندارد این بخش ضعیف است. همچنین درجه گاز موجود در معادن زغال‌سنگ نباید به حدی برسد که کوچک‌ترین برخورد چکشی منجر به ایجاد جرقه و به دنبال آن آتش‌سوزی و انفجار بشود. نیاز است استانداردهای جهانی در کشور لازم‌الاجرا شود. نیروهای متخصص و خصوصا کارگران نیز آموزش‌های لازم را ببینند و به‌روز باشند. وجود نهاد‌های ناظر بر رعایت استاندارد‌ها و دستگاه‌های تامین‌کننده تهویه هوا در معادن نیز شرط لازم و کافی ماجراست. در چهار حادثه دلخراش اخیر هم به‌طور واضح دیدیم عواملی مانند عدم توجه کافی به آموزش کارگران و عدم وجود ناظر و دستگاه‌های قدیمی از ضعف‌های اصلی است.»

منبع: فرهیختگان، پانیذ رحیمی