فاجعه در کمین بنادر حساس کشور/ دکتر زارع: کشورهای عربی از ما جلوترند؛ ما هنوز درگیر جداسازی بی‌فایده سازمان‌ها هستیم!

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا،وقتی حادثه‌ای مانند انفجار بندر شهید رجایی رخ می‌دهد، نام‌هایی مثل مدیریت بحران، پدافند غیرعامل و HSE مدام در گزارش‌ها و اظهارنظرها تکرار می‌شوند؛ اما آیا واقعاً می‌دانیم کدام نهاد دقیقاً مسئول چیست؟ در پشت این اسامی پرطمطراق، سردرگمی ساختاری نهفته که می‌تواند در لحظه‌ی حادثه، خودش به یک بحران تبدیل شود.

پدافندغیرعامل و HSE : کدام بیشتر به حادثه  بندر شهید رجایی مربوطند؟

دکتر مهدی زارع، استاد تمام زمین شناسی در این خصوص برای گروه اجتماعی رکنا اینگونه نوشت:

این روزها در صحبت های مدیران صحنه که درگیر عملیات پاسخ در حادثه انفجار بندرشهید رجایی هستند مسئولیت و اهمیت سازمانهای مختلف ذکر می شود. گاه از *مدیریت بحران* (که در اساس مدیریت سانحه disaster  management  و در دهه هفتاد شمسی به عنوان بی مسمای مدیریت بحران ترجمه شده و در نامهای رسمی و سازمانی و قوانین مربوطه جا افتاده است! ) و در جاهای دیگر از پدافند غیرعامل (civil defense  دفاع مدنی یا در کشور های عربی الحمایه المدنیه ) سخن می رود . همزمان HSE  بهداشت، ایمنی و محیط زیست ، مسئول ایمنی در چنین مناطق حساسی مانند بندر شهید رجایی دانسته می شود. در ظاهر و مصداق‌های حوزه فعالیت این سه عنوان با هم شباهت ها و هم پوشانی هایی دارند. ولی چگونه حوزه فعالیت تخصصی این سه رشته با هم فرق دارد؟  

مدیریت سانحه و  پدافند غیرعامل هر دو  به حفاظت از جان، مال و زیرساخت‌ها در مواقع اضطراری می‌پردازند، اما در دامنه، رویکرد و اهداف متفاوت هستند. مدیریت سانحه فرآیندی سیستماتیک برای آماده‌سازی، پاسخ (بلافاصله پس از حادثه)، بازسازی و پیشگیری و کاهش ریسک سوانح است. مدیریت سانحه دامنه وسیعی (شامل سوانح طبیعی، حوادث صنعتی، بیماری‌های همه‌گیر) دارد. مراحل مدیریت سانحه در یک چرخه تعریف می شود:  پیشگیری، آمادگی، پاسخ (پس از رخداد سانحه)، بازسازی و  کاهش ریسک . هدف مدیریت سانحه کاهش اثر سوانح  از طریق برنامه‌ریزی، هماهنگی و ایجاد تاب‌آوری   رویکرد پیشگیرانه (کاهش ریسک، سیستم‌های هشدار اولیه، آموزش جامعه).

 در حالی که پدافندغیرعامل سیستمی تحت رهبری دولت برای محافظت از غیرنظامیان در مواقع اضطراری، به ویژه جنگ‌ها و سوانح بزرگ است. پدافندغیرعامل بیشتر بر موارد اضطراری مرتبط با جنگ و انسان ساخت(بمباران، حملات شیمیایی اختلال سایبری) تمرکز دارد، اما در دهه های اخیر سوانح طبیعی را نیز پوشش می‌دهد. در درجه اول واکنش و حفاظت اضطراری (و تأکید کمتر بر بازسازی  بلندمدت) در پدافند غیر عامل مد نظر است. هدف پدافند غیرعامل  حفاظت فوری از غیرنظامیان در هنگام سانحه ‌ها (به ویژه درگیری‌های نظامی) است  و رویکردی واکنشی (اقدامات دفاعی، پناهگاه‌های اضطراری، عملیات نجات) در آن غالب است.

سازمان‌های کلیدی در   مدیریت سانحه سازمان مدیریت بحران کشور در ایران و سازمان AFAD در ترکیه و  FEMA در آمریکا و البته  سازمان‌های غیردولتی و مردم نهاد که در زمینه پیشگیری امداد و بازسازی در سوانح  فعالیت می کنند هستند.در پدافندغیر عامل  سارمان پدافند غیر عامل زیر مجموعه ستاد کل نیروهای مسلح و سازمان های آتش‌نشانی و خدمات ایمنی ، هلال احمر و سازمان اورژانس کشور از مهمترین سازمانها هستند.

فعالیت‌های معمول ارزیابی و کاهش  ریسک در پدافندغیرعامل شامل  برنامه‌ریزی تخلیه،‌ توزیع اقلام  امدادی، بازسازی زیرساخت‌ها و ساخت پناهگاه‌های حمله هوایی، خنثی سازی بمب ، طب اورژانس و  ارتباطات سانحه  است.

شباهت‌ها بین مدیریت سانحه  و پدافند غیرعامل در هدفها : هر دو هدف نجات جان انسان‌ها، کاهش رنج و محافظت از زیرساخت‌ها را دارند.

در واکنش اضطراری هر دو در عملیات نجات، کمک‌های پزشکی و رویه‌های تخلیه مشارکت می کنند.  در هماهنگی هر دو  نیاز به همکاری چند سازمانی (دولت، ارتش، سپاه و سازمان‌های غیردولتی) دارند. در آگاهی عمومی و آموزش همگانی  هر دو برنامه‌های آموزشی و مانورهایی را اجرا می‌کنند (مانند مانورهای زلزله  و مانورهای  پدافند غیرعامل و به صدا درآوردن آژیرهای حملات هوایی). در چارچوب قانونی هر دو تحت قوانین ملی و دستورالعمل‌های بین‌المللی مثل چارچوب هیوگو ۲۰۰۵ و سندای ۲۰۱۵ برای پدافندغیرعامل و کنوانسیون‌های ژنو برای پدافند غیر عامل ) عمل می‌کنند.

از نظر تفاوت در رویکرد  مدیریت سانحه کلی نگر تر است و تمام مراحل یک فاجعه (قبل، حین و بعد از آن) را پوشش می‌دهد. پدافند غیرعامل  تخصصی‌تر است و در ابتدا برای مواقع اضطراری زمان جنگ بود، اما اکنون به مدیریت سوانح طبیعی و انسان ساخت  نیز می‌پردازد.

در بسیاری از کشورها، پدافند غیرعامل  بخشی از مدیریت سانحه  است، به ویژه در مناطق مستعد بروز جنگ. در ایران دو سازمان جداگانه برای هر کدام وجود دارد. سازمان مدیریت بحران زیر مجموعه وزارت کشور و سازمان پدافند غیرعامل زیر مجموعه ستاد کل نیروهای مسلح است. در بیشتر کشورهای عربی سازمانی به نام الحمایه المدنیه به هر دو مورد مدیریت بحران و پدافند غیر عامل می پردازد.

حال اگر به مقایسه پدافند غیرعامل و سازماندهی *بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) * بپردازیم باید گفت که هر دو به حفاظت از مردم، اموال و محیط زیست می‌پردازند، اما در زمینه‌های مختلف و با تمرکزهای متمایز فعالیت می‌کنند.   پدافند غیرعامل  به  واکنش اضطراری به سوانح طبیعی یا انسان ساخت مانند آتش‌سوزی، زلزله، جنگ و غیره می پردازد و  دامنه وسیع‌تری(ایمنی عمومی، فوریت‌های ملی، سوانح  بزرگ دارد  و تحت قوانین ملی در مورد مدیریت سوانح  و ایمنی عمومی، آموزش واکنش به سوانح ، کمک‌های پزشکی اورژانسی، مدیریت سانحه ،‌ آتش‌نشانی، جستجو و نجات، آمادگی در برابر سوانح ، دفع بمب، مدیریت سانحه بلافاصله پس از رخداد می پردازد .

  بهداشت، ایمنی و محیط زیست HSE   به ایمنی محل کار، بهداشت حرفه‌ای و حفاظت از محیط زیست در صنایع، ارزیابی ریسک، آموزش ایمنی، کنترل خطر، رعایت الزامات محیط زیستی ، تحقیقات حوادث و  در سازمان‌های دولتی، نهادهای عمومی، جوامع و محلات و ایمنی شرکت‌ها، کارمندان، پیمانکاران، نهادهای نظارتی می پردازد .  ایمنی شغلی، بهداشت صنعتی، مدیریت محیط زیست در محیط کار زمینه های اصلی HSE  است و تحت نظارت قوانین ایمنی شغلی و استاندارد های بین المللی   OSHA، ISO 45001، مقررات محیط زیستی   اعمال می شود.

 هم پدافند غیر عامل و هم HSE هدف محافظت از جان، مال و محیط زیست انسان را دنبال می‌کنند.  هر دو برای مدیریت ریسک به  شناسایی مخاطرات و اجرای اقدامات پیشگیرانه می پردازند.

هر دو  به آموزش و تمرین نیاز دارند : مثلاً تمرین‌های آتش‌نشانی در HSE در مقابل تمرین‌های تخلیه در پدافند غیرعامل . هر دو باید از قوانین و استانداردهای ملی و بین المللی  برای تضمین ایمنی پیروی کنند. هر دو با شرایط اضطراری  هر چند در مقیاس‌های مختلف سروکار دارند : HSE به حوادث محل کار و  پدافند غیرعامل به سوانح  در مقیاس بزرگ رسیدگی می‌کند.  

پدافند غیرعامل  بر عموم متمرکز است و با شرایط اضطراری و سوانح  در مقیاس بزرگ سروکار دارد. HSE متمرکز بر صنعت است و ایمنی محل کار و رعایت محیط زیست را تضمین می‌کند.