«سینمای ایران در آتش جهنم: نگاهی دوباره به شاهکار فراموش‌شده شب‌نشینی در جهنم»

فیلم «شب‌نشینی در جهنم» یکی از آثار برجسته و ماندگار سینمای ایران پیش از انقلاب است که در سال ۱۳۳۶ به نمایش درآمد. این فیلم به دلیل داستان منحصربه‌فرد، جلوه‌های ویژه خلاقانه و پرداختن به مفاهیم اخلاقی و دینی، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ سینمای ایران دارد.

«شب‌نشینی در جهنم» داستان حاجی جبار، پیرمردی ثروتمند و خسیس است که به خانواده‌اش سخت می‌گیرد و قصد دارد دخترش پروین را به ازدواج مردی پولدار درآورد، بی‌توجه به علاقه او به پسرعمویش. پسر حاجی نیز به دلیل بی‌توجهی پدر، به قمار و فساد کشیده شده است. حاجی در خواب می‌بیند که به جهنم رفته و عاقبت گناهکاران را مشاهده می‌کند. پس از بیداری، متحول می‌شود، ثروتش را میان بستگان و بنیادهای خیریه تقسیم می‌کند و سپس می‌میرد.

عوامل و بازیگران

    کارگردانان: موشق سروری و ساموئل خاچیکیان (خاچیکیان در میانه پروژه به دلیل اختلاف تهیه‌کننده با سروری، کارگردانی را ادامه داد)

    نویسنده: حسین مدنی مطلق

    تهیه‌کننده: مهدی میثاقیه

    بازیگران: عزت‌الله وثوق (در نقش حاجی جبار)، رضا ارحام صدر، روفیا، پرخیده، هوشنگ مرادی، علی زندی، کنعان کیانی، ابراهیم باقری، اکبر خواجوی، رحیم روشنیان، مهدی رئیس فیروز

ویژگی‌های برجسته فیلم

    جلوه‌های ویژه و دکوراسیون: فیلم با استفاده از دکورهای عظیم و جلوه‌های ویژه‌ای مانند صحنه‌های برزخ، جهنم و پل صراط، تجربه‌ای متفاوت برای تماشاگران آن زمان فراهم کرد. دکورهای فیلم توسط ولی‌الله خاکدان ساخته شده بود.

استقبال مخاطبان: فیلم در زمان اکران با استقبال گسترده‌ای روبرو شد و در سینماهایی مانند متروپل، ایران و پلازا که تا آن زمان فیلم‌های ایرانی را نمایش نمی‌دادند، اکران شد و حدود ۸۰۰ هزار تومان فروش داشت که در آن زمان رقم قابل توجهی بود.

نقد و بررسی: فرخ غفاری، منتقد سینما، درباره این فیلم نوشت: «شب‌نشینی در جهنم اولین فیلم ایرانی است که نوار صدا و دکورهای آن با دقت تهیه شده‌اند و داستان آن ما را به یاد قصه‌های فلسفی ادبیات فرانسه در قرن هجدهم می‌اندازد.»

میراث و تأثیر

«شب‌نشینی در جهنم» به عنوان یکی از فیلم‌های مهم سینمای ایران پیش از انقلاب، تأثیر زیادی بر سینمای آن دوره گذاشت. شخصیت حاجی جبار به عنوان نمادی از خساست و تحول اخلاقی در حافظه جمعی مردم باقی مانده است. همچنین، این فیلم نخستین اثر ایرانی بود که در بخش رسمی جشنواره فیلم برلین به نمایش درآمد.

الهام از ادبیات کلاسیک

داستان فیلم شباهت‌هایی با رمان «سرود کریسمس» اثر چارلز دیکنز دارد. در هر دو اثر، شخصیت اصلی با تجربه‌ای فراواقعی مواجه می‌شود که منجر به تحول اخلاقی و رفتاری او می‌گردد. در فیلم، حاجی جبار پس از رؤیای حضور در جهنم، به فردی نیکوکار تبدیل می‌شود.

ویژگی‌های فنی و هنری

  جلوه‌های ویژه و دکوراسیون: فیلم با استفاده از دکورهای عظیم و جلوه‌های ویژه‌ای مانند صحنه‌های برزخ، جهنم و پل صراط، تجربه‌ای متفاوت برای تماشاگران آن زمان فراهم کرد. دکورهای فیلم توسط ولی‌الله خاکدان ساخته شده بود.

    فیلمبرداری: عنایت‌الله فمین، مدیر فیلمبرداری فیلم، با استفاده از تکنیک‌های نوین آن زمان، به خلق فضایی فراواقعی و تأثیرگذار کمک کرد.

حضور بین‌المللی

«شب‌نشینی در جهنم» نخستین فیلم ایرانی بود که در بخش رسمی جشنواره فیلم برلین به نمایش درآمد و توجه منتقدان و مخاطبان بین‌المللی را جلب کرد.

 بازیگران و نقش‌آفرینی‌ها

    عزت‌الله وثوق: در نقش حاجی جبار، با بازی تأثیرگذار خود، تحول شخصیتی این کاراکتر را به‌خوبی به تصویر کشید.

    ارحام صدر: در نقش ابرام، شاگرد حاجی، با اجرای کمدی خود، لحظات طنزآمیزی را به فیلم افزود.

    روفیا: در نقش پروین، دختر حاجی، با بازی احساسی خود، نقش مهمی در پیشبرد داستان ایفا کرد.

اقتباس‌های بعدی

در سال ۱۳۸۱، نمایشنامه‌ای با همین عنوان توسط مهرداد رایانی مخصوص نوشته و به کارگردانی رحمان سیفی آزاد در تئاترشهر به اجرا درآمد.