روز ملی خرما، روز غم نخل های آبادان و خرمشهر / وقتی ناکارآمدی آبی معیشت مردمان جنوب را تهدید می‌ کند!

به گزارش خبرنگار اقتصادی رکنا، " هزار حرف… نتیجه سیاست‌ گذاری‌ های غلط در حکمرانی منابع آب کشور و مدیریت ناکارآمد سازمان آب و برق خوزستان در این قاب به تصویر کشیده شده است. آبادان که تا دهه 70 دارای حدود 6 میلیون نخل و بزرگ‌ ترین تراکم نخیلات خاورمیانه را به خود اختصاص داده بود، امروز به 1.2 میلیون نخل کاهش یافته و حتی همین تعداد هم در آستانه نابودی است. سه دهه است که هر 3 تا 5 سال بحران پیشروی آب شور تکرار می‌ شود و علت اصلی آن چیزی جز ناکارآمدی و سوءمدیریت نیست." این بخشی از دردنامه مردم آبادان است.

امروز، ۲۵ شهریور ماه، مصادف با روز خرما است؛ روزی که نماد کشاورزی و فرهنگ جنوب کشور است اما نخلستان‌ های آبادان این روزها حال خوبی ندارند و تحت فشار شوری آب و تنش آبی در آستانه انقراض قرار دارند. نخل نه تنها نماد هویت مردمان جنوب، بلکه منبع اصلی درآمد و معیشت بخشی از این مردم زحمتکش است، و حالا به دلیل سوء مدیریت در معرض نابودی قرار گرفته است.

از بین رفتن نخیلات به معنای فروپاشی بخشی از هویت فرهنگی و اقتصادی مردم جنوب است. نخل برای جنوبی‌ ها صرفا یک منبع درآمد نیست؛ ریشه در فرهنگ و زندگی مردم دارد. آتش‌ سوزی اخیر، ضربه‌ای جدی به اقتصاد محلی وارد کرد و بسیاری از نخلداران هستی خود را از دست دادند. مردم جنوب برای نخل از اصطلاح «نفر» استفاده می‌کنند، زیرا نخل برای آنان حکم انسان را دارد و نخلستان هویت خاصی ایجاد می‌کند. آنان در نخلستان‌ها رباب می‌نوازند و با نخل‌ها سخن می‌گویند. نابودی نخلستان به معنای از بین رفتن سرمایه و معیشت مردم است، موضوعی که بارها توسط کشاورزان هشدار داده شد اما  شنیده نشد.

عوامل اصلی در آتش سوزی نخیلات جنوب

آتش گرفتن نخیلات نیز بر وخامت وضعیت افزوده است. تیر ماه امسال حدود ۲۵ هزار نخل در مساحتی بالغ بر ۱۶۰ هکتار از بین رفت. این حادثه تلخ خسارت‌های سنگینی بر دوش کشاورزان و نخلداران منطقه گذاشت. کشاورزان و نخلداران آبادان و خرمشهر با اشاره به اهمیت نخل در فرهنگ و تمدن محلی، تاکید کردند که از بین رفتن هر نخل برای آنها مانند از دست دادن یکی از اعضای خانواده است.

بر اساس گزارش‌ها، سه عامل اصلی موجب این آتش‌سوزی گسترده شد:

۱. سوء مدیریت منابع آبی: حجم بالای علف‌های هرز و نیزارها به دلیل احداث کانال‌های آبرسانی خاکی و طرح‌های غیرکارشناسی وزارت نیرو، باعث گسترش آتش شد.

۲. عدم وجود آب کافی در نخلستان‌ها: نبود آب کافی در نهرها و نخلستان‌ها مانع از کنترل آتش و جلوگیری از گسترش آن شد.

۳. نبود ایستگاه آتش‌نشانی فعال در منوحی: تماس‌ها با آتش‌نشانی‌های اروند کنار و آبادان به دلیل فاصله زیاد و محدودیت امکانات به موقع پاسخ داده نشد و بخش زیادی از محصولات نابود شد.

نخیلات جنوب در روز خرما وضعیت مناسبی ندارد

عباس ربیهاوی دبیر انجمن خرمای خوزستان و پژوهشگر حوزه آب و محیط‌ زیست در آبادان در این خصوص به خبرنگار رکنا گفت: امروز ۲۵ شهریور، روز ملی خرما است که در تقویم ملی ثبت شده است. با وجود این، نخلستان‌های کشور، به ویژه در جنوب و مناطق پایین‌دست مانند آبادان و خرمشهر، وضعیت مناسبی ندارند. خوزستان با ۴۱ هزار هکتار نخیلات و تولید ۳۱۰ هزار تن خرما یکی از قطب‌های تولید خرما در کشور است و جزو سه استان اول در میان شش استان خرماخیز کشور محسوب می‌شود. با این حال، اصلی‌ترین مشکل در حوزه نخیلات، ناترازی آبی است. در خوزستان، عدم تأمین حق‌آبه رودخانه کارون و به تبع آن رودخانه بهمن‌شیر در پایین‌دست آبادان و خرمشهر و پیشروی آب شور خلیج فارس، موجب مرگ سه میلیون نخل در چند دهه اخیر شده است.

وی تاکید کرد: آمارها نشان می‌دهد که آبادان تا دهه ۷۰ حدود ۶ میلیون نخل داشته، اما این رقم امروز به یک تا سه میلیون نخل کاهش یافته است. این وضعیت فاجعه‌بار ناشی از سوءمدیریت منابع آب و سیاست‌گذاری‌های غلط حکمرانی است و ارتباطی با آثار جنگ ندارد. نمونه آن را می‌توان در اروند کنار دید؛ جایی که در انتهای مسیر اربعین، نخلستان‌های بسیاری بعد از اجرای طرح نیشکر و زهاب شوری زمین‌های اطراف، از بین رفته‌اند.

این فعال حوزه آب گفت: نخل در آبادان و خرمشهر نه تنها یک محصول کشاورزی، بلکه بخشی از فرهنگ، آداب و رسوم مردم است. از دست دادن یک نخل برای کشاورزان، مانند از دست دادن عضوی از خانواده است. نخلداران این منطقه علاوه بر تولید، نقش مرزبانان غیور را نیز ایفا می‌کنند، اما در سه دهه اخیر، تنها نخلداران آبادان و خرمشهر تحت تأثیر خشکسالی و پیشروی آب شور قرار گرفته‌اند، در حالی که نخلستان‌های مناطق بالادست آبادان و خرمشهر در وضعیت مناسبی قرار دارند.  آخرین آمارها نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۷ حدود نیم میلیون نخل در خشکسالی از بین رفته است و امسال نیز تعداد قابل توجهی از نخل‌ها نابود شده‌اند. علاوه بر این، کاهش ۵۰ درصدی کمیت و کیفیت محصول خرما در منطقه رخ داده است و اکنون خرمای درجه یک در آبادان و خرمشهر تولید نمی‌شود.

وی با بیان اینکه یکی از عوامل اصلی این بحران، برداشت بی‌رویه آب توسط مزارع نیشکر است، گفت: کشت نیشکر سالانه حدود ۴ میلیارد متر مکعب از آب رودخانه را مصرف می‌کند و تأمین حق‌آبه آبادان و خرمشهر را مختل می‌کند. این مسئله هر سه تا پنج سال یک بار باعث تکرار بحران و مرگ نخل‌ها می‌شود. مسئله دیگر در حوزه خرما، خام‌فروشی است که در خوزستان بسیار مشهود است و به دلیل نبود صنایع بسته‌بندی و فرآوری، موجب ضرر و زیان کشاورزان و نخلداران می‌شود. در حالی که خرمای خوزستان، به ویژه خرمای آبادان و خرمشهر، به دلیل تنوع ارقام، قابلیت عرضه به بازارهای جهانی و ارزآوری برای کشور را دارد. ارقامی مانند سایر یا استعمران و سایر گونه‌ها ظرفیت صادرات دارند، اما ضعف در صنعت فرآوری و بسته‌بندی مانع بهره‌برداری کامل از این ظرفیت شده است.

سهم خوزستان در تولید خرما و ضرورت مدیریت منابع آب برای احیای نخلستان‌ها

بنا به این گزارش، ایران با تولید حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار تن خرما در سال و ۲۵۰ هزار هکتار سطح زیر کشت، ۳۱۶ درصد از تولید خرمای جهان را به خود اختصاص داده و سومین کشور تولیدکننده خرما در جهان محسوب می‌شود. در این میان، استان خوزستان با ۴۱ هزار هکتار زیر کشت و تولید ۲۹۰ هزار تن خرما سهم قابل توجهی از این بازار دارد.

کارشناسان و فعالان صنعت خرما تأکید دارند که احیای این صنعت پردرآمد و بازار یک و نیم میلیارد دلاری آن نیازمند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق است.

مشکل دیگر، خام‌فروشی خرما و ضعف صنایع فرآوری و بسته‌بندی است. به گفته فعالان، فروش خرمای خام به نوعی فروش سرمایه کشاورزان محسوب می‌شود. استفاده از تسهیلات حمایتی، ظرفیت‌های قانون برنامه هفتم توسعه و سرمایه‌گذاری در بسته‌بندی و فرآوری برای افزایش ارزش افزوده ضروری است.

در حوزه مکانیزاسیون نیز خوزستان با ضعف‌های جدی روبرو است و نیازمند سیاست‌گذاری برای بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها است.

شهرهای آبادان و خرمشهر که با جمعیتی حدود ۵۲۰ هزار نفر در سال‌های اخیر به دلیل تنش‌های آبی و کاهش جریان رودخانه بهمن‌شیر دچار خسارت شده‌اند، بیشترین آسیب را از این بحران دیده‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند که نجات نخلستان‌های این مناطق وابسته به تامین حقابه رودخانه‌های کارون و بهمن‌شیر است.

ریشه مشکلات فعلی این رودخانه‌ها، سیاست‌های نادرست حکمرانی منابع آب، سدسازی بی‌رویه، پروژه‌های غیرکارشناسی انتقال آب و بارگذاری بیش از حد رودخانه کارون عنوان شده که باعث پیشروی آب شور خلیج فارس و خسارت به کشاورزی منطقه شده است. فعالان و کارشناسان بر این باورند که اکنون زمان آن رسیده که با مدیریت منابع آب، حقابه نخلستان‌ها و آبادان و خرمشهر تأمین شود تا این صنعت استراتژیک و اشتغال‌زا حفظ شود.