۲۵۶ آتش‌سوزی از ابتدای سال؛ هشدار جدی درباره خشکی بی‌سابقه جنگل های ایران / آتش الیت چالوس؛ نماد شکاف فناوری در مدیریت بحران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، پروفسور  مهدی زارع ، استاد زمین شناسی در گفت و گو با رکنا گفت: خطر بالای آتش سوزی جنگل ها در ایران برای سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۵ با خشکسالی شدید قابل توجه است. خشکسالی شرایطی ایجاد کرده که آتش‌سوزی‌ها  به راحتی شروع شده و به سرعت گسترش یابند.  آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع در سطح کشور ۲۵۶ مورد از ابتدای سال ۱۴۰۴ تا نیمه مرداد۱۴۰۴ گزارش شده و  ده ها مورد جنگل‌ها و مراتع در سطح کشور به‌طور روزانه از مهرماه تا کنون گزارش شده است.  آتش‌سوزی‌ در جنگل‌های هیرکانی شمال کشور مانند حادثه الیت در دره چالوس در هفته آخر  آبان‌ماه تا ابتدای آذر  ادامه داشته است. 

وی در ادامه افزود: خشکی بی‌سابقه پاییزی با ۶۲ روز بدون بارندگی مؤثر شرایط بحرانی خشکی شدید در کف جنگل ایجاد کرده و  برگ‌ها و شاخه‌ها زیر پا و سوخت فراوانی برای هر نوع آتش سوزی ایجاد می‌کنند. آتش‌سوزی بزرگ در جنگل‌های هیرکانی استان مازندران در منطقه الیت در نزدیکی چالوس در آبان ۱۴۰۴ رخ داد. زمین ناهموار و صعب‌العبور و شرایط خشک مداوم، تلاش‌های اطفاء حریق را بسیار مشکل کرد و درخواست کمک بین‌المللی اعلام شد و خاموش کردن کامل آن حدود یک هفته طول کشید. خشکسالی عامل کلیدی در شدت و مدت آن بوده است. ضمنا نحوه مدیریت پاسخ و مهار آتش سوزی نشان داد که زیرساخت فنی و تجهیزات و نیروی تخصصی و حرفه ای برای  پاسخ اضطراری همچنان به روز نیست و نیاز به نوسازی کامل دارد. زیرساخت مدیریت شرایط اضطرار در کشور به روز نیست و بخشی از گستردگی آسیب ها به همین به روز نبودن مربوط است. 

مهدی زارع تاکید کرد: فهرستی از فناوری‌های لازم و نوظهور که ایران می‌بایست برای توسعه و کاهش شکاف تکنولوژیک  برای دسترسی به روش ها و تجهیزات نوین  بر روی آن‌ها تمرکز کند با در نظر گرفتن جایگاه فعلی ایران در عرصه فناوری و مسائل کلیدی مانند خشکسالی و مدیریت بحران قابل ارائه است. نخست دسترسی به هوش مصنوعی عاملگرا (Agentic AI سیستم‌های خودکاری که می‌توانند به طور مستقل وظایف پیچیده را برنامه‌ریزی و اجرا کنند) برای ایران مهم است، این فناوری در مدیریت هوشمند شبکه‌های آب و برق، پیش‌بینی و هشدار پیش هنگام آتش‌سوزی‌های جنگلی و صنعتی حیاتی است. 

وی افزود: همچنین هوش محیطی نامرئی استفاده از حسگرهای هوشمند کوچک و کم‌هزینه برای ردیابی و نظارت بر محیط می‌تواند در مدیریت هوشمند منابع آب و انرژی در شهرها و کشاورزی، ردیابی تجهیزات پزشکی در بیمارستان‌ها و بهینه‌سازی زنجیره تأمین کالاهای اساسی در ایران تحول‌آفرین باشد. 

پروفسور زارع گفت: فناوری‌های سازگار با محیط زیست راه‌حل‌های نوآورانه برای کاهش آلودگی و بهبود بهره‌وری انرژی، مانند جذب کربن مستقیم (DAC) دارند. با توجه به تشدید خشکسالی‌ها و تغییرات اقلیمی در ایران، توسعه این فناوری‌ها یک اولویت ملی برای بقا و توسعه پایدار است. از طرفی دیگر اینترنت اشیا (IoT) در محیطهای هوشمند شامل حسگرها و دستگاه‌هایی برای مدیریت کارآمد دارایی‌ها و منابع می‌تواند به ایران در مدیریت هوشمند بهینه‌سازی مصرف انرژی و ارائه خدمات اضطراری کارآمدتر در بحرانها  کمک شایانی کند. ایران در شاخص تحقیق و توسعه (R&D) رتبه ۳۵ جهانی را دارد که یک نقطه قوت است.  باید با ایجاد پیوند بین مراکز علمی و صنعت، این مزیت را به محصولات و فناوری‌های کاربردی تبدیل کرد.

وی تصریح کرد:  ایران در شاخص‌های زیرساخت ICT و زیرساخت‌های صنعتی در رتبه ۹۴ جهان قرار دارد. بدون سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌های دیجیتال پایه (مانند اینترنت پرسرعت و مراکز داده) و نوسازی صنایع، بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته ممکن نخواهد بود. همچنین ایران در شاخص مهارت‌های انسانی رتبه ۸۲ را دارد. بازنگری در سیستم‌های آموزشی و ایجاد دوره‌های تخصصی برای تربیت نیروی حرفه ای در حوزه‌هایی مانند یادگیری ماشین و کلان‌داده در مدیریت شرایط اضطرار و پدافند مدنی یک ضرورت است. همچنین فناوری‌های لازم و نوظهور که ایران می‌بایست برای توسعه و کاهش شکاف فناوری بر روی آن‌ها تمرکز کند با درنظرگرفتن جایگاه فعلی ایران در عرصه فناوری و مسائل کلیدی مانند خشکسالی و مدیریت بحران می توان چنین پیشنهاد کرد: عملیات مهار آتش در شامل به‌کارگیری هواپیمای ایلوشن و چند فروند بالگرد برای آب‌پاشی روی کانون‌های فعال حریق می‌شد، با وجود این به‌دلیل شیب تند، پوشش انبوه جنگل و وزش باد، مهار آتش مشکل بود.

زارع تاکید کرد: برای  شناسایی و پایش (Detection & Monitoring) :سامانه های ماهواره ای پیشرفته: ماهواره هایی مانند سنتینل (Sentinel) اتحادیه اروپا و Landsat ناسا با دوربین های مادون قرمز و حرارتی می توانند "نقاط داغ" (Hotspots) را حتی در مناطق دورافتاده کوهستانی شناسایی کنند. سامانه FIRMS ناسا داده های این ماهواره ها را تقریباً در زمان واقعی در دسترس قرار می دهد. پهپادها (UAVs): مجهز به دوربین های حرارتی و مادون قرمز می توانند در شرایط دود غلیظ و شب ها پرواز کنند و اطلاعات حیاتی از مرزهای آتش، نقاط داغ و مسیر حرکت آن را در اختیار فرماندهان عملیات قرار دهند. برخی از پهپادها حتی قابلیت حمل محموله های کوچک مانند فلرهای روشنگر یا شناساگرهای آتش را دارند. برجهای دیدبانی هوشمند به دوربین های با وضوح بالا و حسگرهای حرارتی مجهز شدهاند که ۲۴ ساعته منطقه را اسکن می کنند و با استفاده از هوش مصنوعی، دود یا حرارت غیرعادی را شناسایی و به صورت خودکار گزارش می دهند. شبکه حسگرهای زمینی ارزانقیمت روی درختان یا زمین که دما، رطوبت و دود را اندازه گیری می کنند می توانند یک شبکه اینترنتی اشیاء (IoT) تشکیل داده و در صورت تشخیص آتش سوزی، هشدار ارسال کنند.

وی افزود: برای  مهار و اطفا (Suppression & Extinguishing)هواپیماها و هلیکوپترهای پیشرفته بزرگ آبپاش مانند Boeing 747 Supertanker و IL-76 که قادر به حمل ده ها هزار لیتر مواد retardant (کاهنده شعله) یا آب هستند برای تخلیه دقیق آب در مناطق صعب العبور کوهستانی بی نظیر هستند. پهپادهای اطفا حریق بزرگ قادرند مستقیماً در اطفا مشارکت کنند. آنها می توانند مواد شیمیایی اطفا  retardant را روی آتش پخش کرده یا حتی با ایجاد "انفجارهای کنترل شده" اکسیژن را قطع کنند. ادوات اطفا انفجاری و بمب های هوایی که با ایجاد انفجار، اکسیژن را در یک محدوده مشخص قطع می کنند و آتش را خفه می کنند بیشتر برای ایجاد خطوط مهار و جلوگیری از گسترش آتش استفاده می شود. ربات های آتشنشان زمینی خودران یا کنترل از راه دور می توانند به مناطقی بروند که برای انسان ها بسیار خطرناک است. آنها مجهز به نازل های آب، بلدوزر برای ایجاد خطوط مهار و دوربین های حرارتی هستند. فوم و ژل های ضد آتش مواد شیمیایی جدیدی توسعه یافته اند که مانند یک پوشش محافظ روی پوشش گیاهی می مانند و آن را برای ساعت ها یا حتی روزها در برابر اشتعال مقاوم می کنند. این مواد می توانند از طریق هواپیما یا زمینی در مسیر آتش پخش شوند.

پروفسور زارع افزود: برای  پیشبینی و مدلسازی (Prediction & Modeling): هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (ML):با استفاده از داده های تاریخی آب وهوا، پوشش گیاهی، توپوگرافی و آتش سوزی های گذشته، هوش مصنوعی می تواند احتمال وقوع و مسیر احتمالی گسترش آتش سوزی را با دقت بالایی پیشبینی کند. این فناوری به مدیران  کمک می کند تا منابع خود را در مناطق پرخطر متمرکز کنند. شبیه سازی های پیشرفته کامپیوتری مانند نرم افزار FARSITE می توانند رفتار آتش را در زمین های پیچیده کوهستانی شبیه سازی کنند. این مدل ها به فرماندهان عملیات کمک می کنند تا بهترین استراتژی برای مهار آتش را انتخاب کنند. 

وی در پایان تاکید کرد: برای ارتباطات و لجستیک (Communications & Logistics) شبکه های ارتباطی ماهوارهای میدانی: در مناطق کوهستانی که آنتن دهی موبایل وجود ندارد، استفاده از دستگاه های ارتباطی ماهوارهای کوچک و قابل حمل، امکان برقراری ارتباط بین تیمهای زمینی و مرکز فرماندهی را فراهم می کند. سیستمهای موقعیت یاب پیشرفته و استفاده از جی پی اسهای دقیق و سیستم های ردیابی برای نظارت بر حرکت تیم های آتشنشان در مناطق دودگرفته و ناشناس برای افزایش ایمنی آنها لازم است.