موزه های ایران هنوز با معیارهای جهانی «موزه های سبز» فاصله دارند / وقتی آلودگی، رطوبت و نور، دشمنان خاموش میراث موزه‌ها می شوند

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، منیژه هادیان دهکردی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت و گو با رکنا در خصوص موزه های سبز گفت: در دنیای امروز که تغییر اقلیم و بحران‌های زیست‌محیطی به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های جهانی بدل شده، نهادهای فرهنگی و اجتماعی نیز مسئولیت‌های تازه‌ای را در قبال محیط زیست بر عهده گرفته‌اند. یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این مسئولیت‌پذیری، پیدایش و توسعه «موزه‌های سبز» است؛ مفهومی نوین که مبتنی بر سه رکن پایداری یعنی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است یا به عبارت دیگر، ترکیبی از حفاظت فرهنگی، آموزش زیست‌محیطی و بهره‌وری پایدار از منابع طبیعی را در بر می‌گیرد.

وی در ادامه افزود: موزه‌های سبز نه تنها مکانی امن و پایدار برای حفظ و نگهداری آثار هستند، بلکه به نمادهایی از مسئولیت اجتماعی، آینده‌نگری و حفاظت از زمین بدل شده‌اند. موزه‌های سبز یا موزه‌های پایدار، ضمن تلاش برای انتقال پیام خود و آگاهی مردم نسبت به گذشته و ایجاد فرهنگ پایداری در زندگی روزمره و آینده آنها، شرایط را به‌گونه‌ای فراهم می کند که بقای آثار جای داده شده در آنها در برابر خطرات تهدیدکننده به طور نسبی تضمین و به آیندگان سپرده شوند. 

وضعیت موزه‌های سبز در ایران

منیژه هادیان تاکید کرد: با وجود اهمیت روزافزون موضوع پایداری، موزه‌های ایران هنوز با معیارهای جهانی موزه‌های سبز فاصله دارند. طبق گزارشات اداره کل موزه‌های معاونت میراث فرهنگی وزارت متبوع حدود 700 موزه فعال در کشور وجود دارد. در هر کدام از این موزها صدها و یا هزاران شی نگهداری می شوند که روز به روز از طرق مختلف و اساسا کاوش‌های باستان‌شناختی بر تعداد آنها افزوده می شود. طبق اطلاعات آماری گردآوری شده بسیاری از موزه‌ها یا از وضعیت مناسبی برای نگهداری آثار برخوردار نیستند و یا حداقل نسبت به کیفیت محیط نگهداری مجموعه‌‌ها اطلاعات مستند و دقیقی در دست نیست.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری افزود: کثرت و تنوع آثار موجود در موزه‌ها به لحاظ جنسیت، شکل، فرم و سایر مشخصات فنی که هرکدام شرایط خاص خودش را به لحاظ فنی برای نگهداری می طلبد از یک طرف و از طرف دیگر بناهای تاریخی که تغییر کاربری به موزه داده شده‌اند و از نظر ویژگی های معماری و ساختمانی، انطباق لازم بر یک موزه را ندارند، از جمله مسائل و معضلات اساسی کشور برای حفاظت و نگهداری مجموعه‌های موزه‌ای محسوب می شوند. همین امر موجب شده است که ضمن آنکه فضای لازم و کافی برای نگهداری و نمایش آثار وجود نداشته باشد، امکان کنترل شرایط محیطی آنها از نظر دما، رطوبت، نور و غیره با دشواری های زیادی همراه باشد که بر طرف کردن آنها گاه مستلزم صرف هزینه‌های زیادی هم هست.

منیژه هادیان افزود: علاوه بر این تهدیدهای ناشی از حوادث طبیعی در سراسر کشور ما مثل زلزله ، سیل، طوفان و یا حوادث انسان ساخت همچون آتش سوزی ، غفلت، خرابکاری، تهدید جنگ و غیره، بجز ساختمان مناسب برای موزه، الزامات و تمهیدات خاص دیگری را نیز برای پیشگیری از اثرات مخرب آنها می طلبد. نواقص و فقدان این تمهیدات همچون عدم مخازن امن دائم و موقت، سیستم‌های اعلام و اطفاء حریق، سیستم‌های امنیتی و دوربین‌های مداربسته، رسیدگی و نگهداری ناکافی ساختمان و تاسیسات آن موجب خسارات جبران‌ناپذیری ناشی از این تهدیدها شده یا خواهد شد. به همین لحاظ ضمانتی برای بقای مجموعه‌های موزه‌ای در کشور و یا آگاهی نسبت به وضعیت آنها وجود ندارد. 

او همچنین افزود: افزایش سرعت فرسودگی بافته‌ها و خوردگی فلزات ناشی از ریز اقلیم نامناسب، آلودگی هوا (گازهای ترافیک و گرد غبار) و ویترین‌های نامناسب به لحاظ مواد و مصالح و کیفیت ساخت، آسیب‌های فیزیکی همچون شکستگی و خرد شدن ناشی از تراکم و کمبود جا و چیدمان نامناسب و یا آسیب‌های ناشی از آفاتی مثل حشرات، جوندگان و یا رشد قارچ و کپک بر روی اسناد و کتب تاریخی از دیگر مواردی هستند که میراث فرهنگی کشور را دستخوش چالش‌ها و معضلات زیادی کرده و بار مسئولیت آن را در قبال امانتی که آیندگان به آنها سپرده‌اند سنگین‌تر می کند. 

هادیان تاکید کرد: متاسفانه برخی از این آسیب‌ها چنان شدید و آنی اتفاق می‌افتند که در صورت عدم آمادگی لازم، امکان ممانعت از آنها وجود ندارد و از طرف دیگر برخی آسیب‌ها نیز در طی زمان و  به تدریج رخ می دهند و زمانی نمود پیدا می‌کنند که برای توقف و یا پیشگیری از آنها دیر شده باشد.

منیژه هادیان افزود: بر همین اساس آگاهی از وضع موجود و پایش و سنجش شرایط نگهداری مجموعه‌ها در موزه‌های کشور یک ضرورت و الزام محسوب می‌شود. این آگاهی کمک می کند تا بتوان ضمن تعیین اولویت‌های لازم و جلوگیری از اتفاقات جبران‌ناپذیر، برنامه‌ریزی و مدیریت برای رفع مشکلات و کمبودها، همچون تامین منابع مالی و انسانی یا تهیه تجهیزات لازم، آموزش و ارتقای آگاهی کارکنان و غیره را صورت داد.

وی تاکید کرد: در سال 1394 پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با همکاری کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) با تعریف پروژه‌ای تحت عنوان «ارزیابی کیفیت هوا در محیط موزه- در راه موزه سبز» برای اولین بار فعالیت خود را برای گام نهادن در راه موزه‌های سبز در کشور آغاز کرد. کیفیت هوا شاخصی برای کیفیت محیط داخلی موزه‌ها به لحاظ گازهای آلاینده، کیفیت مواد و مصالح، کیفیت سیستم‌های سرمایش و گرمایش و مصرف انرژی محسوب می‌شود. نتایج حاصل می‌تواند تصویری از وضعیت موزه های کشور و کمک به ارائه راهبردهای لازم برای انجام فعالیت‌های سبز باشد. هدف پژوهشی فاز اول این طرح‌ها دستیابی به داده‌های علمی و میدانی از طریق سنجش و پایش های محیطی بود که نشان‌دهنده کیفیت نگهداری آثار در موزه‌های مورد مطالعه بود. در این پروژه به طور همزمان برنامه‌های آموزشی نیز در جهت افزایش سطح آگاهی و دانش فنی کارکنان موزه‌ها پیش‌بینی شد. برنامه‌های آموزشی شامل برگزاری کارگاه‌های نظری و عملی و همچنین چاپ و انتشار کتاب‌های راهنماست. در بخش دوم این طرح، تعیین معیارهای موزه های سبز و سیستم رتبه‌بندی آنها صورت گرفت. ایجاد این سیستم ساز و کاری برای کمک به تضمین کیفیت نگهداری آثار و تعهد موزه‌ها در کشور نسبت به رسالت و اهدافی خواهد بود که به دوش دارند. این سیستم پس از تصویب نهایی برای همه موزه‌ها لازم الاجرا خواهد شد.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در پایان تاکید کرد: مزایای حرکت به‌سوی موزه‌های سبز را می‌توان در چند محور مطرح کرد؛ حفاظت بهتر از آثار با کنترل شرایط محیطی آنها، کاهش هزینه‌های انرژی و نگهداری، ارتقای کیفیت تجربه بازدید و افزایش رضایت بازدیدکنندگان، ایفای نقش آموزشی و اجتماعی موزه‌ها در زمینه حفاظت محیط زیست و تطبیق با استانداردهای جهانی و ارتقای جایگاه بین‌المللی موزه‌های کشور.