مکانیسم ماشه چیست؟ / شرایط ایران با اجرای مکانیسم ماشه چگونه خواهد شد؟

به گزارش رکنا، مکانیسم ماشه یا Snapback Mechanism یکی از بندهای مهم و جنجالی توافق هسته ای ایران با قدرت‌های جهانی (برجام) است که بر اساس آن، در صورت نقض تعهدات برجامی از سوی ایران، امکان بازگرداندن تمام تحریم‌های بین‌المللی در سریع‌ترین زمان ممکن وجود دارد. این بند در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که در پی برجام به تصویب رسید، گنجانده شده و ماهیتی خودکار دارد.

سازوکار مکانیسم ماشه چگونه کار می‌کند؟

مکانیسم ماشه به طرف‌های توافق (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه) اجازه می‌دهد در صورتی که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نباشد، موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند. روند اجرای آن به شرح زیر است:

1. شکایت یکی از اعضا: یک کشور عضو برجام اعلام می‌کند که ایران توافق را نقض کرده است.

2. ارجاع به کمیسیون حل اختلاف: موضوع ابتدا در کمیسیون مشترک بررسی می‌شود.

3. فرصت ۳۰ روزه: اگر در طی ۳۰ روز اختلاف حل نشود، شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ببرد.

4. بازگشت خودکار تحریم‌ها: اگر شورای امنیت ظرف آن ۳۰ روز رأی به ادامه لغو تحریم‌ها ندهد (که با وتوی اعضا قابل جلوگیری است)، تمام تحریم‌های بین‌المللی قبل از برجام به صورت خودکار بازمی‌گردند . این یعنی برای بازگشت تحریم‌ها، نیازی به رأی‌گیری مجدد نیست .

به همین دلیل، این مکانیسم به عنوان ابزاری فشارزا و یک‌طرفه علیه ایران شناخته می‌شود.

نقش آمریکا در خروج از برجام و تناقض‌نمایی استفاده از مکانیسم ماشه

در سال ۲۰۱۸، با روی کار آمدن دونالد ترامپ ، ایالات متحده به‌طور یک‌جانبه از توافق برجام خارج شد. ترامپ این توافق را "بدترین توافق تاریخ آمریکا" خواند و ضمن نقض تعهدات آمریکا ، تمام تحریم‌های ثانویه را علیه ایران بازگرداند. این اقدام با واکنش منفی اروپا، روسیه و چین مواجه شد اما عملیاتی برای حفظ واقعی برجام نیز انجام نشد .

نکته مهم اینجاست که آمریکا با خروج رسمی از برجام، از نظر حقوقی دیگر عضوی از توافق نیست و در نتیجه نباید بتواند از مکانیسم ماشه استفاده کند. اما در سال ۲۰۲۰، دولت ترامپ با استناد به قطعنامه ۲۲۳۱ تلاش کرد این مکانیسم را فعال کند، که با مخالفت جهانی (به‌ویژه از سوی اروپا، چین و روسیه) مواجه شد. با این حال، ماهیت خودکار مکانیسم ماشه همچنان یک خطر بالقوه باقی ماند.

موضع کشورهای اروپایی

کشورهای اروپایی حاضر در برجام (فرانسه، آلمان، بریتانیا) بارها اعلام کرده‌اند که به حفظ توافق پایبند هستند، اما در عمل نتوانستند به تعهدات اقتصادی خود در برابر ایران عمل کنند . پس از خروج آمریکا از برجام، اروپا وعده سازوکار مالی مستقل مانند اینستکس را داد اما این ابزار هیچ‌گاه به شکلی مؤثر عمل نکرد. بسیاری معتقدند اروپا عملاً تابع سیاست‌های تحریمی آمریکا بوده است.

در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از تشدید تنش‌ها، برخی از این کشورها بارها ایران را به فعال‌سازی مکانیسم ماشه تهدید کرده‌اند.

 مکانیسم ماشه چه خطراتی برای ایران دارد؟

فعال شدن مکانیسم ماشه، به معنای بازگشت تمام تحریم‌های سازمان ملل است؛ تحریم‌هایی که در پی تصویب برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ لغو شده بودند. تبعات احتمالی این اقدام شامل موارد زیر است:

  بازگشت تحریم‌های تسلیحاتی و ممنوعیت واردات و صادرات سلاح

  تشدید محدودیت‌های مالی و بانکی بین‌المللی علیه ایران

  انسداد مبادلات دریایی، نفتی و تجاری

  فشار سنگین بر بازار ارز و کاهش شدید ارزش ریال

  افزایش انزوای سیاسی و دیپلماتیک در سطح بین‌الملل

  تضعیف دست ایران در مذاکرات آتی و منزوی شدن در مجامع جهانی

 راهکارهای ایران برای مقابله با خطر مکانیسم ماشه

در سال‌های اخیر، ایران تلاش کرده از مسیر دیپلماسی و تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و دیگر نهادهای بین‌المللی از فعال شدن مکانیسم ماشه جلوگیری کند. اقدامات مهم شامل:

 ادامه همکاری‌های فنی با آژانس

 حضور در مذاکرات با کشورهای اروپایی و میانجی‌گری کشورهایی مانند عمان و قطر

 ارائه گزارش‌های فنی برای اثبات پایبندی نسبی به تعهدات

 استفاده از حمایت سیاسی روسیه و چین برای خنثی‌سازی فشارها در شورای امنیت

مکانیسم ماشه، یکی از جدی‌ترین ابزارهای فشار در توافق برجام است که در صورت فعال شدن، می‌تواند ایران را با تحریم‌های گسترده، بحران اقتصادی شدید و تنش‌های بین‌المللی روبه‌رو کند. در حالی‌که آمریکا عملاً از برجام خارج شده، کشورهای اروپایی نیز به‌رغم ادعای پایبندی، در عمل به تعهدات خود عمل نکرده‌اند و اکنون تهدید به استفاده از این ابزار می‌کنند.

در این شرایط، استمرار دیپلماسی فعال، هوشمندی در تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی و حفظ اهرم‌های بازدارنده برای ایران از اهمیت بالایی برخوردار است تا مانع از بازگشت به شرایط تحریمی پیش از برجام شود.