چرا زمین در شب یلدا به نقطه سکون می‌ رسد؟

به گزارش رکنا، شب گذشته شب یلدا بود؛ شبی که مردم ایران از مدت‌ها قبل برای برگزاری آن آماده می‌شوند اما شاید بسیاری از ما نسبت به ریشه علمی این شب تاریخی و زیبا اطلاعی نداشته باشیم.

علت علمی شب یلدا به پدیده‌ای نجومی با عنوان «انقلاب زمستانی» مرتبط است. این رویداد به دلیل انحراف ۲۳.۵ درجه‌ای محور چرخش زمین نسبت به مدار آن رخ می‌دهد. در نتیجه، نیمکره شمالی در چنین شبی طولانی‌ترین شب سال را تجربه می‌کند و خورشید کمترین ارتفاع خود را در آسمان می‌یابد. بعد از شب یلدا، طول روزها آرام‌آرام بیشتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. به همین دلیل یلدا به‌عنوان نماد «تولد دوباره خورشید» و امید به روشنایی در باورها جای دارد.

برای درک بهتر این پدیده نجومی، باید با چند مفهوم مهم آشنا شویم:

• انقلاب زمستانی: این پدیده نجومی در حدود ۳۰ آذر (۲۱ دسامبر) رخ می‌دهد. در این زمان، قطب شمال زمین به دورترین فاصله زاویه‌ای از خورشید می‌رسد.
• انحراف محور زمین: محور چرخش زمین نسبت به مدار خود دچار یک انحراف است. این انحراف باعث تغییر میزان تابش نور خورشید به نیمکره‌های شمالی و جنوبی در طول سال می‌شود.
• طولانی‌ترین شب و کوتاه‌ترین روز: در این شب، نیمکره شمالی مدت‌زمان کمتری از نور خورشید بهره‌مند می‌شود. بنابراین شب یلدا بلندترین شب و روز بعد از آن (اول دی ماه) کوتاه‌ترین روز سال است.
• کلمه یلدا: یلدا ریشه‌ای سریانی (آرامی) دارد و به معنای «تولد» است که اشاره به زایش نمادین خورشید در این شب دارد.
• چله بزرگ: شب یلدا آغازگر دوره‌ای به نام «چله بزرگ» است. این دوره به معنای شروع بخش سخت زمستان است که تا دهم بهمن ادامه پیدا می‌کند. پس از آن، «چله کوچک» شروع می‌شود.

انقلاب زمستانی چه زمانی رخ می‌دهد؟

انقلاب زمستانی یکی از مهم‌ترین رویدادهای نجومی است که با کوتاه‌ترین روز سال آغاز زمستان نجومی را رقم می‌زند. از دیدگاه هواشناسی، زمستان از اول دسامبر شروع می‌شود؛ اما برخی افراد ترجیح می‌دهند آغاز رسمی زمستان را با انقلاب زمستانی جشن بگیرند.

این پدیده در حقیقت یک «لحظه» خاص است، نه یک روز کامل. براساس تقویم سال ۲۰۲۵، این لحظه در ساعت ۱۵:۰۳ روز ۳۰ آذر (۲۱ دسامبر) رخ داده است. پس از این لحظه، روزها به‌تدریج طولانی‌تر شده و نور بیشتری از خورشید به زمین می‌رسد.

واژه انقلاب (Solstice) از ترکیب دو کلمه لاتین Sol به معنای «خورشید» و Sister به معنای «ایستادن» ساخته شده است. این کلمه به لحظه‌ای اشاره دارد که خورشید به نظر می‌رسد در آسمان ثابت شده و مستقیماً در بالای مدار رأس‌الجدی قرار می‌گیرد؛ جنوبی‌ترین نقطه‌ای که خورشید در طول سال بر آن می‌تابد.

در این حالت، نیمکره جنوبی زمین بیشتر از هر زمان دیگری تابش نور خورشید را دریافت می‌کند و طولانی‌ترین روز خود را دارد، در حالی که نیمکره شمالی کمترین نور و بیشترین تاریکی سال را تجربه می‌کند.

انحراف محور زمین که حدود ۲۳.۵ درجه است، علت رخ دادن این پدیده‌هاست. همین انحراف تعیین می‌کند که در چه زمان و مکانی از سال، نور خورشید به طور مستقیم بر زمین تابیده شود.

پس از انقلاب زمستانی، خورشید به‌آرامی به سمت شمال حرکت می‌کند و بعد از شش ماه در رسیدن به شمالی‌ترین نقطه، انقلاب تابستانی را رقم خواهد زد. در این مسیر، اعتدال‌های بهاری و پاییزی نیز رخ می‌دهند که در آن‌ها خورشید درست در بالای خط استوا قرار می‌گیرد.

چرا تاریخ انقلاب زمستانی هر سال تغییر می‌کند؟

تاریخ دقیق انقلاب زمستانی ممکن است هرسال متفاوت باشد. علت این تغییر به مدت‌زمان چرخش زمین به دور خورشید بازمی‌گردد. این مدت حدود ۳۶۵.۲۴ روز است و چون تقویم ما ۳۶۵ روز دارد، هر سال حدود ۶ ساعت اختلاف ایجاد می‌شود. در عرض چهار سال، این اختلاف به یک روز کامل می‌رسد. در این زمان، سال کبیسه با اضافه کردن یک روز به تقویم، زمان انقلاب را به تاریخ اصلی خود بازمی‌گرداند.

عوامل دیگری نیز مثل تغییرات اندک در طول مدار زمین و حرکات جزیی محور چرخش آن، زمان دقیق این پدیده را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

آیا انقلاب زمستانی آغاز فصل زمستان است؟

پاسخ این پرسش به تعریف ما از فصل‌ها بستگی دارد.

اگر هواشناسی را مبنا قرار دهیم، زمستان از اول دسامبر شروع شده و تا پایان فوریه (حدود اول اسفندماه) ادامه دارد. این تقسیم‌بندی به هواشناسان کمک می‌کند که داده‌های فصلی را در دوره‌های ثابت ثبت کنند و نتیجه‌گیری‌های بهتری نسبت به تغییرات اقلیمی داشته باشند.

اما در تقویم نجومی، انقلاب زمستانی نقطه آغاز زمستان شناخته می‌شود. در این تقویم، فصل‌ها بر اساس موقعیت زمین در مدار خود به دور خورشید و با استفاده از انقلاب‌ها و اعتدال‌ها تعریف می‌شوند.