امپراتوری کیلوا؛ رازهای پنهان میراث ایرانی در قاره آفریقا
رکنا: مهاجرت تاریخی شیرازی‌ها به شرق آفریقا در قرن دهم میلادی، تأثیرات عمیقی بر فرهنگ، معماری و سیاست مناطق زنگبار، کیلوا و پمبا گذاشته و میراث ایران باستان را در این نواحی حفظ کرده است.
به گزارش رکنا، نیاکان شیرازی که اکثراً از خانواده‌های حاکم دوران آل بویه بودند، با عبور از خلیج فارس به مقصد مناطقی چون کیلوا، زنگبار و پمبا مهاجرت کردند. این افراد دولتی قدرتمند تأسیس کردند که بیش از پانصد سال دوام آورد و تأثیر آن‌ها همچنان در زبان، معماری، مذهب و سیاست زنگبار دیده می‌شود.
داستان این مهاجرت که تاکنون کمتر شناخته شده، بر پایه منابع تاریخی مانند وقایع‌نامه‌های کیلوا و نوشته‌های نویسندگان ایرانی و غربی روایت شده است. این مقاله به بررسی ریشه‌های این مهاجرت، عوامل انگیزشی، نحوه استقرار اولیه، دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی و میراثی که امروز به یادگار مانده می‌پردازد. سفری پرماجرا که به نمونه‌ای از تعامل تمدن‌ها مبدل شد.
پیشینه تاریخی مهاجرت شیرازی‌ها
حرکت مهاجران شیرازی به سمت شرق آفریقا به دوران آل بویه (۹۳۴-۱۰۵۵ میلادی) بازمی‌گردد. شیراز به‌عنوان مرکز فرهنگی و سیاسی فارس، نقطه آغاز این مهاجرت بود. اسناد تاریخی مانند اثر “السلوه فی اخبار الکلوه” از این مهاجرت سخن گفته‌اند و نام افرادی نظیر علی بن حسن یا علی بن حسین را به‌عنوان رهبران این حرکت بزرگ ذکر کرده‌اند.
انگیزه‌های این مهاجرت گوناگون و چندبعدی بوده است. برخی منابع، مانند منابع عربی کیلوا، داستان رویایی را مطرح می‌کنند که سلطان حسن بن علی در خواب می‌بیند. این خواب، نماد ناامنی‌های سیاسی دوره آل بویه بود که شامل شورش‌های داخلی و تهدید‌های نظامی عوامل خارجی مانند سلجوقیان می‌شد. در روایتی دیگر، علی بن حسین به دلیل تحقیرهای خانوادگی و گزارش‌هایی از وجود طلا در سواحل زنگبار، این سفر را آغاز می‌کند.
گمانه‌زنی‌ها درباره زمان دقیق این مهاجرت متفاوت است. منابع تاریخی، دوره‌ای بین ۹۷۵ تا ۱۰۰۹ میلادی را پیشنهاد کرده‌اند. کشف سکه‌های مشابه دوران آل بویه در کیلوا و زنگبار، احتمال مهاجرت در قرن دهم را افزایش می‌دهد. مهاجران از بنادر جنوبی ایران نظیر سیراف و هرمز به سمت سواحل شرق آفریقا حرکت کردند و پس از سفری پرتلاطم به این مناطق رسیدند.
تأسیس دولت شیرازی و روابط فرهنگی-اقتصادی
شیرازی‌ها پس از ورودشان، دولتی شهر-محور در کیلوا بنا کردند که پایگاه امپراتوری‌شان شد. این دولت بیش از ۵۰۰ سال پابرجا ماند و شامل شهرهایی از جمله کیلوا، زنگبار، پمبا و مومباسا می‌شد. علی بن حسن، رهبر اولیه این دولت، با ازدواج‌های سیاسی قدرت خود را تثبیت کرد و از این طریق ارتباطات محکم سیاسی و فرهنگی ایجاد کرد.
اقتصادی که این دولتمردان جدید بنا کردند بر اساس تجارت بنا شده بود. کالاهایی مثل عاج، طلا، برده‌ها و ادویه در این دوره رونق یافتند. زنگبار به مرکز بازرگانی ادویه تبدیل شد و محصولاتی مانند میخک توسط شیرازی‌ها معرفی شد. همچنین آثار معماری ایرانی مانند مساجد با طراحی محراب‌های سه‌بعدی به این مناطق وارد شد. مسجد کیزیمکازی که در سال ۱۱۰۷ ساخته شد، از نمونه‌های باستانی معماری ایرانی در این مناطق است.
در بعد مذهبی و زبانی نیز تأثیر شیرازی‌ها بسیار عمیق بود. وارد کردن واژه‌های فارسی نظیر "کتاب" (kitabu) و "سرد" (baridi) به زبان سواحیلی، از اثرات آن‌ها بود. زبان سواحیلی تا امروز حدود ۲۰ درصد از کلمات خود را از فارسی وام گرفته است.
میراث فرهنگی در زنگبار معاصر
جمعیت کنونی زنگبار حدود ۱.۳ میلیون نفر است که ترکیبی از اقوام آفریقایی، عرب و شیرازی دارد. شیرازی‌ها علی‌رغم کمیت کمتر، تأثیری قابل توجه در امور سیاسی و اقتصادی دارند. آن‌ها در پایه‌گذاری استقلال زنگبار در سال ۱۹۶۳ نقش کلیدی ایفا کردند. پس از انقلاب ۱۹۶۴ و اتحاد با تانگانیکا، کشور تانزانیا تشکیل شد.
جشنواره‌هایی چون "مواکا کوگوا" یا نوروز شیرازی نمادهایی از زنده‌بودن فرهنگ ایرانی در این منطقه هستند. این جشن، برگرفته از نوروز دریایی ایران، شامل رقص، آواز و مراسم‌های خاصی است که در ماه ژوئیه برگزار می‌شود. معماری زنگبار نیز با ریشه‌هایی در فرهنگ ایرانی، نمونه‌های برجسته‌ای مانند حمام کیدیچی را به نمایش می‌گذارد.
در عرصه اجتماعی نیز شیرازی‌ها در زمینه‌هایی چون گردشگری، تجارت ادویه و تجارت عمومی فعال هستند. با این وجود، چالش‌هایی از جمله تنش‌های قومی و مشکلات زیست‌محیطی وجود دارد که نیاز به راه‌حل‌های بلندمدت دارند.
چشم‌انداز آینده میراث شیرازی‌ها
با وجود همه دستاوردها، شیرازی‌ها با چالش‌هایی نظیر تنش‌های سیاسی-اجتماعی و تأثیر تغییرات آب‌وهوایی روبرو هستند. اما زنگبار همچنان به‌عنوان مقصدی منحصربه‌فرد شناخته می‌شود که تاریخچه غنی آن، داستان مهاجرت شیرازی‌ها و تعامل تمدن‌ها را حفظ کرده است.
داستان مهاجرت شیرازی‌ها تأکیدی است بر اینکه چگونه یک گروه کوچک می‌تواند تمدنی بزرگ و جهانی بسازد. این روایت یادآور است که مهاجرت می‌تواند نقش مهمی در شکوفایی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ایفا کند و درس‌های ارزشمندی برای امروز و آینده به همراه دارد.
ارسال نظر