گفتگو با استاد خلیل شیخ: ساز دوتار در دوراهیِ بقا یا نابودی

این ساز دو سیمه، به ویژه در منطقه خراسان، خاستگاهی تاریخی و فرهنگی دارد و همواره همراه با روایت‌های حماسی و عارفانه، به انتقال فرهنگ و تاریخ مردم این سرزمین کمک کرده است. با وجود این تاریخچه غنی، ساز دوتار امروزه با چالش‌ها و خطراتی مواجه است که بقای آن را تهدید می‌کند. در این گزارش، به بررسی اهمیت و تاریخچه ساز دوتار، تحولات چندصد ساله آن و خطراتی که این ساز اصیل ایرانی را تهدید می‌کند، می‌پردازیم.

ریشه‌های تاریخی دوتار

ساز دوتار، از سازهای زهی-مضرابی که با دو سیم نواخته می‌شود، قدمتی چندهزار ساله دارد و در طول تاریخ، با فرهنگ‌ها و اقوام مختلفی در ایران و کشورهای همسایه تعامل داشته است. این ساز به ویژه در منطقه خراسان، از دیرباز به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای موسیقی مقامی شناخته شده است. دوتار با صدای گرم و دلنشین خود، به روایت داستان‌های حماسی، عارفانه و عاشقانه می‌پردازد و نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ و تاریخ این منطقه ایفا کرده است.

تحولات دوتار در موسیقی مقامی

در طول قرون متمادی، دوتار به یکی از ارکان اصلی موسیقی مقامی خراسان تبدیل شده است. این ساز، نه تنها در جشن‌ها و مراسم‌های محلی، بلکه در مناسبت‌های ملی و آیین‌های مذهبی نیز نقش داشته است. استاد خلیل شیخ، یکی از اساتید برجسته موسیقی مقامی خراسان، در این باره می‌گوید: «دوتار نه تنها یک ساز موسیقی، بلکه یک وسیله فرهنگی است که هویت و روح مردم خراسان را منعکس می‌کند. این ساز، تاریخ و فرهنگ ما را به نسل‌های آینده منتقل می‌کند. نمی‌توان این ساز را در تاریخ و هویت مردم خراسان و تبادلات فرهنگی مردم این منطقه با سایر مناطق جغرافیایی از جمله آسیای میانه و شبه قاره‌ی هند، به هیچ‌ وجه نادیده گرفت و در آینده نیز نمی‌توان آن را از هویت این منطقه جدا کرد. اما این روند به شدت در نتیجه‌ی تحولات سال‌های اخیر در خطر قرار گرفته است.»

خطرات تهدیدکننده دوتار

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی که دوتار با آن مواجه است، کاهش تعداد نوازندگان ماهر و خبره است. بسیاری از استادان قدیمی دوتار در سال‌های اخیر از دنیا رفته‌اند و تعداد کمی از جوانان به یادگیری و نواختن این ساز روی آورده‌اند. استاد خلیل شیخ در این باره می‌گوید: «یکی از دغدغه‌های اصلی من، کاهش علاقه‌مندی جوانان به یادگیری دوتار است. اگر ما نتوانیم جوانان را به یادگیری این ساز تشویق کنیم، خطر نابودی دوتار بسیار جدی خواهد بود. در این زمینه متاسفانه نقش رسانه‌ها و به خصوص رسانه‌های عمومی کشور سازنده نبوده است. عدم نمایش ساز در رسانه‌ها از طرفی و عدم ایجاد جذابیت نمایشی و اجراهای قدیمی، باعث شده میل و رغبت جوانان به این ساز کم شود. در حالیکه در همه جای دنیا، سازهای سنتی در بهترین سالن‌ها و با بهترین امکانات به روز تصویری و صوتی اجرا می‌شوند و از شبکه‌های تصویری مختلف پخش می‌شوند و همین به جذابیت اجرا کمک می‌کند.»

و در زمینه‌ی سایر جذابیت‌های پرفورمنسی در اجرا گفت: «هیچ اشکالی ندارد که فرم و نحوه‌ی اجرا با کمک ابزارها و تکنیک‌های جدید و به روز که مورد توجه جوانان است بهبود یابد و تنوع بیشتری در کارها ایجاد شود. استفاده از ویژوال‌ها و تکنیک‌های بصری همیشه به موسیقی در همه‌جای دنیا کمک کرده و اگر امروز موسیقی اپرا یا کلاسیکال پیانوی اتریش در جهان محبوب است، یک دلیل آن، ایجاد جنبه‌های نمایشی و پرفورمنسی به اجرای موسیقی است. این درحالی است که تنها تصویری که از ساز سنتی همچون دوتار در نظر بسیاری از جوانان است، تصویر یک سالن بی‌روح و سرد و یک نوازنده‌ است که در دکوری خالی و با امکانات صوتی بسیار ابتدایی در حال اجراست.»

استاد خلیل شیخ، خود اخیرا در کنسرتی بین‌المللی در دوبی با مشارکت برخی نوازندگان سنتی از کشورهای دیگر، اجرای کنسرت ابن‌بطوطه را به عهده داشت و از تجربه‌ی این کنسرت، به عنوان یک نمونه از تجربه‌ی ایجاد جذابیت برای موسیقی سنتی برای مخاطب بین‌المللی صحبت می‌کند.

کمبود منابع آموزشی و حمایتی

یکی دیگر از مشکلات عمده در حفظ و ترویج دوتار، کمبود منابع آموزشی و حمایتی است. بسیاری از مناطق خراسان، که خاستگاه اصلی دوتار هستند، با کمبود امکانات آموزشی مواجه‌اند و نوازندگان جوان دسترسی کافی به آموزش‌های لازم ندارند. استاد شیخ معتقد است: «ما نیاز به حمایت‌های جدی از سوی دولت و نهادهای فرهنگی داریم تا بتوانیم دوتار را به نسل‌های بعدی منتقل کنیم. بدون حمایت‌های لازم، حفظ و ترویج این ساز بسیار دشوار خواهد بود.» وی می‌افزاید: «در این سال‌ها بسیاری از اساتید قدیمی یا از کار کنار کشیده‌اند و یا هرکس دیگری که مانده به صورت دلی و بدون چشم‌داشت مالی و با مضیقه‌های فراوان در حال آموزش است. اما این تلاش‌ها برای ماندگاری این عنصر هویت تاریخی یعنی ساز دو تار و موسیقی خراسان کافی نیست.»

موسیقی مدرن و پاپ، با جذابیت‌های خود، توجه جوانان را به خود جلب کرده و موسیقی سنتی و مقامی را به حاشیه رانده است. دوتار نیز از این روند مستثنی نیست و با کاهش مخاطبان خود مواجه است. استاد شیخ در این باره می‌گوید: «موسیقی مدرن، با وجود تمام جذابیت‌هایش، نمی‌تواند جایگزین موسیقی مقامی و سنتی ما شود. ما باید به جوانان نشان دهیم که موسیقی سنتی ما چقدر غنی و ارزشمند است. اما این کار تنها با شعار نمی‌شود. نمی‌توان بدون استفاده از تکنیک‌ها و روش‌های به روز، عناصر فرهنگی را که ذاتا سیال و در حرکت هستند را به حرکت انداخت. همانگونه که قبلا هم گفتم، تجربه‌ی بین‌المللی و جهانی را باید به کار گرفت و عناصر جذاب امروزی را در کنار موسیقی قرار داد.