تصمیمات طالبان و سرنوشت آب ایران / جنگ سرد با افغانستان
حق‌آبه هیرمند همچنان چالشی اساسی میان ایران و افغانستان است؛ با وجود تأکید بر دیپلماسی فعال آب، خلف وعده‌های تاریخی طالبان و تأثیرات آن بر معادلات سیاسی منطقه ادامه دارد.
بحث مربوط به حق‌آبه رودخانه هیرمند همچنان یکی از مسائل جدی میان تهران و قدرت فعلی افغانستان، یعنی طالبان، به شمار می‌رود.
با تغییر رژیم در افغانستان و روی کار آمدن طالبان، حق‌آبه هیرمند همچنان به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی در روابط ایران و این همسایه شرقی مطرح است. گرچه وزارت خارجه ایران در دولت چهاردهم بر محوریت دیپلماسی آب تأکید داشته و تماس‌های متعددی با مقامات طالبان برقرار کرده است، اما در عمل هیچ پیشرفتی در زمینه تأمین حق‌آبه ایران رخ نداده است. این مسئله ریشه‌ای طولانی دارد و معاهده میان ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱ خورشیدی در مورد تقسیم آب رود هیرمند امضا شد.
این معاهده که یکی از مهم‌ترین توافقات منطقه‌ای در زمینه تقسیم منابع مشترک آبی بود، در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱، میان دولت وقت ایران و افغانستان به امضا رسید. اما مسئله دیپلماسی آب فقط محدود به افغانستان نیست. ایران همچنین با کشورهای دیگری نظیر ترکیه، عراق، ترکمنستان و پاکستان در زمینه منابع آبی مشترک مشکلات مشابهی دارد. این اختلاف‌ها عمدتاً مرتبط با رودخانه‌های بین‌المللی و منابع آبی مشترکی هستند که از مرزهای کشور عبور می‌کنند.
با این حال، بزرگ‌ترین چالش‌ها به دو موضوع مربوط می‌شوند: حق‌آبه هیرمند در افغانستان و سدسازی‌های ترکیه بر روی رود دجله و ارس. علی‌رغم رایزنی‌های صورت گرفته، این مسائل به دلیل تأخیرها و بی‌تعهدی مقامات کابل همچنان بدون نتیجه مانده است و مذاکرات همچنان ادامه دارد.
تلاش‌های دیپلماتیک و تماس‌های اخیرروز یکشنبه، وزیر امور خارجه ایران با همتای افغان خود درباره همکاری برای تأمین حق‌آبه ایران گفت‌وگو کرد. سید عباس عراقچی در گفت‌وگویی تلفنی با امیرخان متقی (وزیر خارجه طالبان) مسائل دوجانبه و تنش‌های اخیر میان پاکستان و افغانستان را بحث و تبادل‌نظر کرد.
همچنین اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، بر حساسیت ایران نسبت به افزایش تنش در مرزهای شرقی تأکید کرد. وی گفت: «ایران نسبت به امنیت مرزهای شرقی خود بسیار حساس است. این ناشی از همسایگی و همچنین روابط تاریخی، فرهنگی و دینی با همسایگان شرقی ما، پاکستان و افغانستان، است.»
بقایی ادامه داد که هرگونه ناامنی در مرزهای شرقی می‌تواند بر کل منطقه تأثیرگذار باشد و افزود ایران از همان ابتدا طرفین درگیر در هر تنشی را به خویشتن‌داری دعوت کرده و آمادگی کمک به کاهش این تنش‌ها را اعلام کرده است.
چشم‌انداز برای آیندهکمتر از یک ماه پیش، بقایی درباره برنامه‌های وزارت امور خارجه برای تأمین حق‌آبه استان‌های شرقی از رودخانه‌های هیرمند و هریرود با توجه به عملکرد ناکارآمد سال گذشته توضیحاتی ارائه کرد. او گفت ایران همچنان از عملکرد افغانستان در زمینه حق‌آبه ناراضی است و اضافه کرد که دیپلمات‌ها تلاش کرده‌اند طالبان را به رعایت تعهدات خود متقاعد کنند.
در سفر اخیر کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزیر خارجه، به افغانستان نیز بحث‌های جدی در مورد حق‌آبه و اجرای تعهدات مرتبط انجام شد. این سفر به تشکیل کمیته‌های فنی مشترک برای بررسی وضعیت و اجرای توافق‌ها منجر شد. بقایی امید دارد این تعاملات به تأمین حق‌آبه ایران کمک کند.
همچنان وعده‌های بدون عملبهمن ماه سال گذشته وزیر خارجه ایران به افغانستان سفر کرد و موضوع حق‌آبه هیرمند، امنیت و بازگشت مهاجران غیرقانونی افغان را با مقامات طالبان پیگیری کرد. در حالی که پیشرفت‌هایی در زمینه بازگشت مهاجران رخ داده، مسئله حق‌آبه همچنان بدون تحول مانده است.
در آن زمان، عراقچی گفته بود موضوع آب از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و اگرچه طالبان در مذاکرات رویکرد سازنده‌ای را نشان داده‌اند، در عمل هیچ پیشرفت قابل اعتنایی دیده نشده است.
چالش‌های توافق‌نامه هیرمندنوذر شفیعی، دانشیار دانشگاه تهران، در پاسخ به این سؤال که آیا در موضوع حق‌آبه پیشرفتی حاصل شده است یا خیر، اظهار داشت این موضوع باید با وزارت خارجه مطرح شود. وی افزود که طبق اطلاعات موجود، هیچ پیشرفت اساسی در زمینه اجرای توافق‌نامه شفیق-هویدا به دست نیامده است. اگرچه گاه باز شدن آب هیرمند به ایران به‌عنوان نتیجه توافق‌نامه مطرح شده، اما این موضوع ناشی از دلایل طبیعی مانند بارش‌های فصلی بوده است.
به گفته شفیعی، رویکرد طالبان در این زمینه مانند دولت جمهوری پیشین افغانستان است. طالبان نیز از شرایط حقوقی موجود برای فرار از اجرای تعهدات خود استفاده می‌کنند و بهانه‌هایی مانند کمبود بارش‌ها را مطرح می‌کنند.
راهکارها و الزامات موفقیتسمیه مروتی، پژوهشگر ارشد مسائل شبه‌قاره، بر این باور است که موفقیت در دیپلماسی آب مستلزم رفع چالش‌های اساسی است. این چالش‌ها شامل فقدان مکانیسم اجرایی الزام‌آور، پیچیدگی‌های سیاسی داخلی افغانستان و استفاده طالبان از آب به‌عنوان ابزار نفوذ و قدرت منطقه‌ای است.
او تأکید دارد ایران باید رویکردی چندسطحی را دنبال کند. این شامل تقویت دیپلماسی فعال، اعمال فشارهای حقوقی و بهینه‌سازی داخلی مصرف منابع آبی است. در دیپلماسی، ایران می‌تواند همکاری طالبان در زمینه آب را شرط همکاری در سایر زمینه‌ها کند. همچنین اعمال فشارهای بین‌المللی بر اساس معاهده‌های موجود می‌تواند به تأمین حق‌آبه کمک کند.
در کنار این اقدامات، مدیریت داخلی منابع آبی و توسعه فناوری‌های نوین آبیاری می‌توانند به کاهش فشار بر آب‌های ورودی کمک کنند. این ترکیب از راهکارها می‌تواند به تأمین حق‌آبه ایران و کاهش پیامدهای بحران آب در مناطق شرقی کشور کمک کند.
در نهایت، مسئله آب هیرمند تنها یک چالش حقوقی یا فنی نیست، بلکه بازتابی از تعاملات قدرت، امنیت و مسائل انسانی و زیست‌محیطی است. برای حل این بحران نیاز به همکاری جامع دیپلماتیک، حقوقی و مدیریتی وجود دارد تا تأثیرات این بحران بر ایران به حداقل برسد.
ارسال نظر