وقتی هر قطره آب طلا می‌شود؛ درس‌هایی برای ایران از آسیای میانه

تحولات جدید نشان می‌دهد که کشورهای منطقه بخصوص ازبکستان و قزاقستان رویکرد خود را از مدیریت سنتی منابع آب به سیاست‌گذاری مبتنی بر فناوری و پایداری تغییر داده‌اند.

به گزارش ایرنا، آسیای مرکزی به منطقه‌ای گفته می‌شود که شامل کشورهای قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان است. این منطقه محصور در خشکی تاریخی غنی دارد و مسیرهای مهم جاده ابریشم از آن عبور می‌کرده است.

در گذشته، رودخانه‌های پرآب مانند آمو و سیردریا این سرزمین خشک را به قطب کشاورزی و سکونت انسانی تبدیل کرده بودند. با این حال، دوران شوروی تغییرات عمده‌ای در مدیریت منابع آب ایجاد کرد؛ از جمله کانال‌های گسترده و آبیاری سنتی سیلابی که در دهه‌های بعد، به دلیل هدررفت آب و شوری خاک، بحران کم‌آبی و کاهش عملکرد کشاورزی ایجاد کرد.

پس از استقلال در اوایل دهه ۱۹۹۰، کشورهای آسیای مرکزی تلاش کردند تا مدیریت آب را اصلاح و بهینه‌سازی کنند. این روند شامل مدرن‌سازی کانال‌ها، نصب سیستم‌های آبیاری کم‌مصرف و توسعه سامانه‌های نظارتی بوده و به‌ویژه در سال‌های اخیر با حمایت بانک جهانی و سازمان‌های بین‌المللی شدت گرفته است.

امروز، آسیای مرکزی نمونه‌ای از چالش‌ها و فرصت‌های مدیریت منابع آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان محسوب می‌شود و تجربه آن می‌تواند برای کشورهایی مثل ایران درس‌آموز باشد.

محورهای اصلی نوسازی آبیاری

در ماه مه ۲۰۲۵، بانک جهانی با تصویب یک تسهیلات ارزان‌قیمت به ارزش ۲۰۰ میلیون دلار برای ازبکستان، پروژه‌ای را آغاز کرد که هدف آن نوسازی زیرساخت‌های آبیاری و زهکشی در پنج منطقه است.

وقتی هر قطره آب طلایی می‌شود؛ درس‌هایی برای ایران از آسیای میانه

این پروژه نخستین فاز از یک برنامه منطقه‌ای بزرگ‌تر است که با همکاری بانک جهانی برای بهبود کارایی مصرف آب در آسیای میانه طراحی شده است.

ازبکستان با اقلیم خشک و وابستگی زیاد به آبیاری (بخش کشاورزی حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد)، یکی از اولویت‌های این برنامه است.

در چارچوب این پروژه، ۲۵۹ کیلومتر از کانال‌های اصلی به بتن یا مواد مدرن مانند ژئوممبران بازسازی خواهد شد، حدود ۴۷۰ سازه هیدرولیکی جدید ساخته، و سیستم‌های کنترل با کنتورهای جریان و سامانه اسکادا (SCADA) نصب می‌شوند.

پیش‌بینی می‌شود که با اجرای این طرح، ۵۴۰ میلیون متر مکعب آب در سال صرفه‌جویی شود، و مصرف انرژی (برق پمپاژ) نیز کاهش یابد.

از ویژگی‌های دیگر این پروژه، بهبود کیفیت خدمات آبیاری برای حدود ۱۸۰ هزار کاربر آبی است که از این زیرساخت‌های مدرن بهره‌مند خواهند شد، از جمله ۸۰ هزار زن کشاورز.

همکاری قزاقستان با بانک جهانی برای حفاظت از منابع آب

قزاقستان نیز در مسیر مدرن‌سازی آبیاری قدم‌ به‌ قدم پیش می‌رود: در دسامبر ۲۰۲۴، در نشست موسوم به «اجلاس یکپارچه مدیریت منابع آب» (One Water Summit) در ریاض، این کشور و بانک جهانی یک تفاهم‌نامه برای تقویت مدیریت منابع آب و ارتقای پایدار زیست‌محیطی امضا کردند.

این همکاری بخصوص بر مناطق حساس مانند حوضه‌های اطراف دریای آرال تأکید دارد، جایی که تنش‌های آب به‌خاطر تغییرات اقلیمی تشدید شده است.

وقتی هر قطره آب طلایی می‌شود؛ درس‌هایی برای ایران از آسیای میانه

از سوی دیگر، دولت قزاقستان یارانه‌های گسترده‌ای برای تشویق کشاورزان به استفاده از فناوری‌های ذخیره آب در آبیاری داده است. براساس گزارش‌ها، اشتیاق به استفاده از سیستم‌های آبیاری کم‌مصرف افزایش یافته است.

طبق آمار دولت، سطح زمین‌های آبیاری‌شده در قزاقستان از ۳۱۲ هزار هکتار در ۲۰۲۳ به ۴۶۲.۲ هزار هکتار در ۲۰۲۴ رسیده است، با تمرکز بر آبیاری قطره‌ای و بارانی که می‌تواند مصرف آب را تا ۴۰–۵۰ درصد کاهش دهد.

چشم‌انداز منطقه‌ای و اهمیت اقتصادی

گزارش کوتاه بانک جهانی نشان می‌دهد که مدرن‌سازی آبیاری در آسیای میانه امکان دارد تا سال ۲۰۳۰ سبب افزایش عملکرد محصولات کشاورزی به میزان ۲۰ درصد شود و تا ۲۰۵۰ این رشد به ۵۰ درصد برسد.

از نظر اقتصادی، به‌روز شدن سامانه‌های آبیاری نه‌تنها بهره‌وری آبی را افزایش می‌دهد، بلکه فرصت‌های شغلی در بخش روستایی ایجاد می‌کند و به توسعه پایدار اقتصادی در منطقه کمک می‌کند.

وقتی هر قطره آب طلایی می‌شود؛ درس‌هایی برای ایران از آسیای میانه

علاوه بر این، موسسات منطقه‌ای مانند بانک توسعه اوراسیا پیش‌بینی کرده‌اند که تا سال ۲۰۴۰، معادل ۸۲ درصد از تقاضای تجهیزات آبیاری در آسیای مرکزی از سوی ازبکستان و قزاقستان تامین خواهد شد، که نشان‌دهنده روند بلندمدت نوسازی در این کشورها است.

چالش‌ها و ملاحظات

اگرچه مدرن‌سازی گام مثبتی است، اما هزینه نگهداری زیرساخت‌های جدید می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. گزارش فائو تأکید دارد که بدون مشارکت کشاورزان و ایجاد نهادهای محلی آبیاری، پایداری این اصلاحات ممکن نیست.

همچنین تغییر ذهنیت مدیریتی در مورد آب ضروری است: به گفته‌ی مقام‌های قزاق، مدیریت آب باید از «مصرفی صرف» به «سرمایه‌ای ارزشمند» تغییر یابد.

ریسک‌های اقلیمی همچنان بالا است؛ کاهش روان‌آب ناشی از ذوب یخچال‌ها، تبخیر بیشتر و بارش ناپایدار فشار بر منابع آبی را افزایش می‌دهد.

نتیجه‌گیری و پیام برای ایران

تجربه آسیای میانه در مدرن‌سازی آبیاری می‌تواند برای کشورهایی مانند ایران نیز آموزنده باشد. مشابه ایران، این منطقه با چالش‌هایی چون کم‌آبی، دور بودن برخی مزارع از منابع آب، و زیرساخت‌های فرسوده روبروست. سرمایه‌گذاری در آبیاری مدرن — به ویژه کانال‌های بتن‌شده، نصب کنتور و سیستم‌های کنترلی، و ترویج آبیاری قطره‌ای — می‌تواند راندمان مصرف آب را افزایش داده، هزینه انرژی را کاهش دهد و پایداری کشاورزی را ارتقاء دهد.