پایان مالیات‌ ستانی از پاستور؛ بازگشت به حکمرانی محلی

مهراب عالی، دکترای جامعه‌شناسی اقتصاد و توسعه:

در تاریخ ایران، به ویژه در دوران صفویه و قاجار، مفهوم «ممالک محروسه ایران» بر شبکه‌ای از ایالات و ولایات استوار بود که هر کدام با ساختار اداری و مالی نیمه‌مستقل اداره می‌شدند. حکام محلی، متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی منطقه خود، در اخذ مالیات و هزینه‌کرد آن اختیار داشتند. این ساختار هرچند گاه با ضعف نظارت مرکزی همراه بود، اما به استان‌ها اجازه می‌داد تصمیمات مالیاتی را با واقعیت‌های بومی هماهنگ کنند.

پس از دوره پهلوی و استقرار حکومت متمرکز مدرن، این استقلال محلی به تدریج کاهش یافت و نظام مالیاتی کاملاً در اختیار دولت مرکزی قرار گرفت. امروز، ایده رئیس‌جمهور برای سپردن بخشی از این اختیارات به استان‌ها، می‌تواند به نوعی احیای مدیریت محلی در قالبی نوین و مدرن تعبیر شود.

از منظر جامعه‌شناختی، تصمیم‌گیری نزدیک به مردم مشروعیت و کارآمدی بیشتری دارد، چون نیازهای بومی را بهتر می‌شناسد. نظریه تمرکززدایی می‌گوید انتقال قدرت از مرکز به سطوح محلی، به شرط رعایت چارچوب‌های نظارتی، می‌تواند منجر به افزایش پاسخگویی و رضایت مردمی شود. این همان نکته‌ای است که جامعه شناسان و اقتصاد‌دان هایی چون الینور استروم (Elinor Ostrom) و آرنت لیجپارت (Arend Lijphart) بر آن تأکید دارند، تصمیم‌گیری در سطح محلی به شناخت بهتر نیازها و شرایط بومی و افزایش مشروعیت سیاست‌ها کمک می‌کند.

تجربه جهانی نیز نشان داده است که مالیات‌ستانی محلی، اگر با چارچوب نظارتی قوی و هماهنگی ملی همراه شود، می‌تواند کارآمدی، عدالت و رضایت عمومی را افزایش دهد. تجربه کشورهای موفقی چون ایالات متحده، آلمان، کانادا و سوئیس نشان می‌دهد که مدیریت مالیات در سطح محلی، می‌تواند با شناخت بهتر شرایط بومی، وصول مالیات را کارآمدتر و عادلانه‌تر کند. در این مدل، استانداران و مقامات محلی نه تنها در تعیین اولویت‌ها نقش دارند، بلکه می‌توانند سیاست‌ها را با ظرفیت‌ها و چالش‌های خاص هر استان هماهنگ کنند.

در همین زمینه یکی از پیشنهادهای مطرح در فضای سیاست‌گذاری کشور، انتقال سازمان امور مالیاتی زیر نظر مستقیم رئیس‌جمهور است که می تواند زمینه را برای افزایش هماهنگی، تحقق بهتر سیاست‌های کلان و اجرایی شدن این ایده رئیس‌جمهور محقق کند. در نهایت چنانچه این ایده به درستی طراحی شود، شاید «پایان مالیات‌ستانی از پاستور» به معنای آغاز فصلی تازه باشد. فصلی که در آن استان‌ها نه تنها مجری، بلکه شریک واقعی دولت در حکمرانی اقتصادی باشند.