ناوگان سایه چگونه نفت را قاچاق می‌کند؟ هدف غرب از برخورد چیست؟

محمد حسن خلیلی؛ به تازگی انتشار اخباری در خصوص اعمال تحریم های تازه از سوی آمریکا و اوکراین علیه ایران و روسیه، بار دیگر نگاه‌ها را به سمت ناوگان سایه فروش نفت از سوی تهران و مسکو جلب کرد. 

به گزارش فرارو، روز یکشنبه بود که انتشار خبری در خصوص تحریم های اوکراین علیه ایران و روسیه، بار دیگر نام «ناوگان سایه» فروش نفت را در رسانه‌ها برجسته کرد. 

تحریم های زلنسکی علیه ناوگان سایه روسیه

بنابر اعلام پایگاه «کی‌یف ایندیپندنت»، روز یکشنبه بود که «ولودیمیر زلنسکی»، رئیس جمهور اوکراین با امضای فرمانی، تحریم هایی را علیه ۹۴ فرد و پنج نهاد قانونی اعمال کرد که در درجه اول ناخداهای کشتی‌های موسوم به «ناوگان سایه» هدف قرار داده شدند. 

طبق اعلام زلنسکی، تحریم های اعمال شده نخستین بسته از سه بسته برنامه‌ریزی شده‌ای بود که در آینده‌ای نزدیک قرار است اعمال شود. 

زلنسکی گفته بود: این تحریم ها، بر ناوگان سایه روسیه اعمال شده و ما تمامی این ها؛ تمامی این بسته‌های [تحریمی] را با شرکای مان به منظور تضمین این مسأله که فشارها مؤثر هستند، هماهنگ خواهیم کرد. 

پایگاه «کی‌یف ایندیپندنت» در ادامه نوشت: ناوگان سایه روسیه به نفتکش‌های قدیمی و حتی بدون بیمه مسکو اشاره دارد که روسیه از آن‌ها برای اجتناب از تحریم‌ها و انجام برخی اقدامات جاسوسی در کنار دیگر اهداف استفاده می‌کند. 

بزرگترین بسته تحریمی آمریکا از سال ۲۰۱۸

اما تحریم‌ها علیه ناوگان سایه ایران و روسیه به همین جا ختم نمی‌شود. چهارشنبه هفته گذشته بود که وزارت خزانه داری آمریکا تحریم های جدیدی را بر بیش از ۱۰۰ فرد، شرکت و کشتی‌های اقیانوس پیمای مرتبط با ایران اعمال کرد؛ اقدامی که به عنوان «بزرگترین بسته تحریمی علیه ایران از سال ۲۰۱۸» توصیف شد. 

این تحریم‌ها که چهارشنبه هفته گذشته اعلام شدند، بیش از ۵۰ کشتی را هدف قرار داد که وزارت خزانه داری آمریکا آن را به عنوان بخشی از «امپراتور گسترده نفتکش‌ها و کشتی‌های کانتینری محمد حسین شمخانی»، فرزند علی شمخانی توصیف کرده است. 

در بیانیه وزارت خزانه داری آمریکا آمده بود: «این شبکه حمل و نقل، محصولات نفتی و دیگر محصولات ایرانی و روسی را به خریداران در سرتاسر جهان ارسال کرده و در حال تولید ده‌ها میلیارد دلار سود است.» وزارت خزانه داری آمریکا همچنین این بسته تحریمی را «بزرگترین اقدام» علیه شبکه یک خاندان ایرانی توصیف کرده بود. 

پس از آن بود که اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری آمریکا مدعی شد: امپراتوری کشتیرانی خاندان شمخانی این مسأله را برجسته می‌کند که چگونه نخبگان رژیم ایران سِمت و جایگاه خود را اهرمی برای انباشت ثروت زیاد و حمایت مالی از رفتار خطرناک رژیم می‌کنند. » بسنت همچنین گفت: «این تحریم‌ها که بر ۱۱۵ فرد، نهاد و کشتی اعمال شده، بزرگترین تا به امروز از زمانی است که دولت ترامپ کارزار فشار حداکثری بر ایران را اجرایی کرده است.» 

تحریم های اتحادیه اروپا علیه ناوگان سایه ایران و روسیه

در تاریخ ۱۸ ژوئیه ۲۰۲۵ (برابر با ۲۷ تیر ۱۴۰۴) اعضای اتحادیه اروپا با هجدهمین بسته تحریمی علیه روسیه به خاطر آنچه تجاوزگری علیه اوکراین می‌خواندند، موافقت کردند. 

«کایا کالاس»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا همان زمان با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اتحادیه اروپا یکی از قوی‌ترین بسته‌های تحریمی علیه روسیه را تا به امروز مورد تأیید قرار داد. ما در حال کاهش بیشتر بودجه جنگی کرملین بوده و در تعقیب ۱۰۵ کشتی دیگر «ناوگان سایه»، حامیان آن‌ها و نیز محدود کردن دسترسی بانکهای روسیه به منابع مالی‌شان هستیم. »

از سوی دیگر، دو هفته پیش در تاریخ ۲۱ ژوئیه (سی‌ام تیرماه) خبرگزاری آمریکایی بلومبرگ گزارش داده بود اتحادیه اروپا «حسین شمخانی»، پسر علی شمخانی، را به‌خاطر نقشش در تجارت نفتی روسیه و همچنین بخاطر آنچه که وی به عنوان «بازیگر محوری» در «ناوگان سایه» روسیه خوانده شده، مورد تحریم قرار داد. 

اتحادیه اروپا همچنین شرکت‌های وی به نام های «گروه آدمیرال» و «میلاووس گروپ ال‌تی‌دی» (Milavous Group Ltd) که در دبی مستقر هستند را نیز تحت تحریم قرار داد. 

در گزارش بلومبرگ آمده بود حسین شمخانی، از تاجران برجسته نفتی ایران است و تحریم اتحادیه اروپا، در راستای جدیدترین اقدامات این اتحادیه علیه روسیه به خاطر جنگ اوکراین هست. مقامات اتحادیه اروپا مدعی شدند حسین شمخانی که از وی در رسانه‌های خارجی به عنوان «یک بازرگان پرنفوذ در صنعت نفت ایران» نام برده می‌شود، با وجود تحریم‌های بین‌المللی شدید علیه مسکو، نقشی کلیدی در کمک به روسیه در فروش نفت داشته است. 

او مدیرعامل شرکت کشتیرانی آدمیرال و از مدیران ارشد گروه میلاووس (Milavous Group Ltd.) است. نام حسین شمخانی پیش‌تر نیز به واسطه فعالیت‌های اقتصادی و ارتباط با شرکت‌های بزرگ کشتیرانی مطرح شده بود، اما طی یک سال اخیر ادعاها درباره فعالیت او در بازار جهانی انرژی بیش از پیش برجسته شده است. 

پژوهشکده آمریکایی: دهه‌ها تجربه ایران در دور زدن تحریم‌ها به روسیه منتقل شده

در همین حال، یک پژوهشکده آمریکایی به تازگی در گزارشی از انتقال تجربیات ایران به روسیه در دور زدن تحریم‌ها و روش های انتقال نفت برای اجتناب از تحریم های غرب خبر داده است. مؤسسه «رابرت لنسینگ» (Robert Lansing Institute) پنجشنبه هفته گذشته در گزارشی با عنوان «تحریم های آمریکا بر ناوگان سایه روسیه و ایران: پیامدهای راهبردی و چالش ها» آمده است: در نیمه سال ۲۰۲۵، آمریکا رژیم تحریمی خود برای هدف قرار دادن «ناوگان سایه» را گسترش داد؛ شبکه‌ای از کشتی‌هایی که به شکلی پنهانی برای دور زدن [انتقال و فروش] نفت و گاز تحریم شده روسیه و ایران بکار می‌رود. این اقدام، تشدید تنشی مهم در تلاش های واشینگتن برای محدود کردن صادرات غیرقانونی هیدروکربن محسوب می‌شود که به شاهراهی حیاتی برای این دو کشور تحت تحریم (ایران و روسیه) بدل شده است. این اقدامات جدید، هسته دریایی شراکت تهران-کرملین را هدف قرار می‌دهد و بیانگر نگرانی عمیق در خصوص تأثیرات اقتصادی و ژئوپلیتیک عملیات‌های «ناوگان سایه» است. 

نقش ناوگان سایه در راهبرد دورزدن تحریم در روسیه

طبق گزارش این اندیشکده آمریکایی، در پی حمله تمام عیار مسکو به اوکراین در ۲۰۲۲، تحریم های غرب به شکلی چشمگیر، دسترسی روسیه به بازارهای جهانی را کاهش داد. در پاسخ نیز مسکو شروع به استفاده از نفتکش هایی کرد که که یا ثبت نشده بودند و یا پرچم هایی اشتباه داشتند و اغلب نیز دارای ساختار مالکیتی مبهم بودند. روسیه شروع به استفاده از این نفتکش‌ها کرد تا نفت خود را به کشورهایی نظیر چین، هند و ترکیه صادر کند. بنابراین «ناوگان سایه» برای توانایی روسیه در داشتن درآمد در زمان جنگ امری ضروری شد؛ به خصوص پس از آنکه گروه هفت سقف قیمتی بر نفت روسیه اعمال کرد. 

در ادامه این گزارش آمده است: در این میان، تجربه چندین دهه‌ای ایران در فرار از تحریم‌ها هم از لحاظ عملیاتی و هم از لحاظ زیرساختهای فنی از جمله انتقال نفت از مراکز و دسترسی به بنادردر اختیار روسیه قرار گرفت. 

این اندیشکده سپس به تاکتیک هایی که ایران برای دور زدن تحریم‌ها از زمان انقلاب تاا به امروز استفاده می‌کند پرداخت: 

۱- تغییر مداوم پرچم کشتی‌ها

۲- کشتی‌های روح: به معنای خاموش کردن سیستم شناسایی خودکار (AIS )

۳- استفاده از شرکت‌های صوری در مالزی، امارات متحده عربی و چین

۴- انتقال محموله از یک کشتی به کشتی دیگر آن هم در نزدیکی سنگاپور، عمان و تنگه هرمز

این پژوهشکده همچنین نوشته ایران موفق شده تا نفت خود را پنهانی به چین و هند از طریق واسطه‌ها و با استفاده از لیبل کشورهای دیگر به فروش برساند. 

چرا روسیه از کشتی‌ها و زیرساخت های ایران استفاده می‌کند؟ 

پژوهشکده رابرت لنسینگ در جواب به این پرسش می‌نویسد: روسیه به شکلی فزاینده به دارایی‌های کشتیرانی ایران وابسته است که این مسأله نیز به علل زیر است: 

۱- تخصص‌های از پیش آماده: ایران دیرزمانی است که حمل و نقل دریایی غیرقانونی تحت تحریم های آمریکا را اداره کرده و همین نیز یک قالب از پیش آماده‌ای را برای روسیه فراهم کرده است. 

۲- ثبت کشتی‌ها و پرچم‌های دردسترس: بسیاری از کشتی‌های تحت کنترل ایران ذیل پرچم کشور سومی فعالیت می‌کنند که از جمله آن‌ها می‌توان به پاناما و جزایر مارشال اشاره کرد و همین امر نیز امکان انکار مسأله (در صورت به مشکل خوردن) را فراهم می‌کند. 

۳- تهران شرکت های پوششی را در آسیا و خاورمیانه به وجود آورده است تا نفتکش‌ها را خارج از سیستم بیمه دریایی غرب بیمه کنند. 

۴- همبستگی ژئوپلیتیک: محور ایران و روسیه همکاری دریایی را به عنوان راهی برای خنثی کردن سلطه دریایی غرب تلقی می‌کنند.