تحصیل ۱۰ هزار دانش‌آموز با آسیب شنوایی در مدارس عادی ایران

«اسماعیل برقی» معاون برنامه‌ریزی آموزشی و توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، به لزوم اطلاع رسانی و آموزش خانواده‌ها و آحاد جامعه با نیازهای دانش آموزان استثنایی بخصوص افراد دارای آسیب شنوایی تاکید کرد. او در هفته جهانی ناشنوایان از اهمیت مداخله به‌هنگام و ترویج تحصیل تلفیق_فراگیر گفت. ادامه مطلب پیشرو شرح این گفت‌وگوست.

آخرین آمار تعداد دانش آموزان با آسیب شنوایی در ایران چقدر است؟

امسال برای هفته جهانی ناشنوایان، سازمان ملل شعاری را تحت عنوان «ساختن جامعه فراگیر برای همه» مطرح کرده است. هدف از این شعارها، آشنا کردن جامعه جهانی با مشکلات ناشنوایان و آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی در این زمینه است. آموزش و پرورش این عزیزان سابقه دیرینه‌ای در کشور ما دارد و هم افراد بسیار زیادی در این حوزه کار کرده‌اند و هم معلمان و هم پزشکان اقداماتی داشته‌اند مثلا جبار باغچه بان از جمله کسانی بود که در این بستر کارهایی کرد یا ذبیح الله بهروز که همت کردند و مراکز خاصی را برای آموزش این افراد ایجاد و شیوه‌های نوینی را برای آموزش‌شان طراحی کردند و حالا بعد از حدود ۹۰ سال، جزئی جدایی ناپذیر از آموزش‌وپرورش کشورماست. در حال حاضر حدود ۴ هزار و ۱۶۹ دانش آموز با آسیب شنوایی در مدارس استثنایی داریم که ۳۲۷ نفر از آن‌ها اتباع هستند و در چهار دوره پیش دبستانی، ابتدایی، متوسطه اول و دوم تحصیل می‌کنند. حدود ۱۰ هزار دانش آموز با آسیب شنوایی هم داریم که در سیستم تلفیقی_فراگیر فعالیت می‌کنند. در متوسطه دوم ۳۶ رشته مهارتی داریم که دانش آموزان متوسطه ما در ۳۰ رشته کاردانش و ۶ رشته فنی و حرفه‌ای فعالیت می‌کنند. همکاران ما در سطح کشور عمدتا متخصص هستند و با ناشنوایان کار کرده‌اند و علاوه بر تخصص ارتباط با دانش آموزان ناشنوا یا کم شنوا، در حیطه تخصصی خودشان نیز تبحر لازم را دارند و خدمت‌رسانی می‌کنند. 

طرح‌های حمایتی آموزش و پرورش استثنایی از این دانش آموزان شامل چه مواردی می‌شود؟

ما در سازمان طرحی با عنوان حمایتی داریم که خدمات حمایتی را در اختیار دانش آموزان استثنایی در همه گروه‌ها قرار می‌دهد حتی مسائل مرتبط با توانبخشی، دارویی و… را با توجه به نیاز دانش آموز در برمی‌گیرد و تهیه سمعک یا خدمات تعمیر سمعک و... نیز جزو همین حمایت‌هاست. در کل حدود ۴۰ مورد حمایت، از تهیه ویلچر و واکر برای آسیب‌های جسمی_حرکتی تا تجهیزات مرتبط با ناشنوایان در اختیار دانش آموزان با این نوع آسیب قرار می‌گیرد. 

وقفه تحصیلی ایجاد شده به دلیل کرونا و آموزش از راه دور موجب افت تحصیلی دانش آموزان در همه جای دنیا شده است و احتمالا دانش آموزان استثنایی نیز از این امر مستثنی نیستند. با توجه به اینکه دانش آموزان با آسیب شنوایی بیش از دیگران نیاز به ارتباط رو در رو با معلم و مربی دارند، وضعیت عقب افتادگی تحصیلی آنها چگونه است و در سال تحصیلی جدید چه اقداماتی برای جبران آن انجام می‌دهید؟

آموزش و پرورش در طول تابستان طرح تعمیق و تثبیت یادگیری را برای همه گروه ها برگزار کرد. امسال رویکرد آموزش و پرورش، آموزش به صورت حضوری است و طبیعتا همکاران ما سعی می‌کنند نسبت به جبران عقب افتادگی دانش آموزان در همه گروه‌ها از جمله ناشنوایان آموزش و خدمات لازم را ارائه کنند. در این گروه با توجه به نیازی که به ارتباط کلامی و شنیدن دارند، آموزش حضوری برایشان الزام آورتر است. خوشحالیم که امسال آموزش حضوری است و امیدواریم با آموزش‌های مختلفی که ارائه می‌شود، مهارت‌های شناختی و ارتباطی و تعاملات اجتماعی دانش آموزانمان تقویت شود و نسبت به جبران عقب افتادگی‌های احتمالی تلاش شود و بتوانیم وظیفه خودمان را درست انجام دهیم. 

در رابطه با این دانش آموزان تا چه میزان به تحولات مواد درسی و به روزرسانی آنها با توجه به تحولات تکنولوژی توجه دارید؟ 

اصلا کار واحد کارشناسی در سازمان ما، مناسب‌سازی است و در گروه ناشنوایان نیز عمده کار همکاران ما همین است. مناسب‌سازی‌ها شامل مناسب‌سازی تصویری و محتوایی در پایه‌ها و کتب مختلف می‌شود. بحث دیگر تالیف کتاب‌های خاص برای این دانش آموزان است مانند کتاب زبان آموزی و جمله‌سازی در پایه اول، راهنمای این کتاب ها، ارزشیابی توصیفی و راهنمای مرتبط با آن یا راهنمای بخش‌های مختلف مانند راهنمای مراحل تربیت شنیداری برای معلمانی که در مدارس پذیرا هستند. یکی از فعالیت‌هایی که سازمان آموزش و پرورش استثنایی دنبال آن است، نهضتی است که از سال ۹۹ آغاز شده و آن نهضت آموزش زبان اشاره است. ما معتقدیم چون مشکل اصلی این افراد بحث ارتباط است، باید جامعه نسبت به این مشکل افراد با آسیب شنوایی، آشنایی کامل داشته باشد و افراد تا حدودی زبان اشاره را بلد باشند. معلمان سایر گروه‌های معلولیت نیز باید به این مهارت تجهیز شوند تا زبان اشاره را بشناسند و بتوانند با این افراد کار کنند. در این زمینه نیز اقدامات گوناگونی صورت می‌گیرد و محتواهای خاصی که در مقاطع و پایه‌های مختلف  وجود دارد را در بر می‌گیرد و بحث دانش افزایی معلمان ما نیز مطرح است. با دانشگاه‌های مختلف مثل دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تعاملاتی داریم و معلمان را تجهیز می‌کنیم تا بتوانند بهترین خدمات را از لحاظ کمی و کیفی در اختیار دانش آموزان استثنایی قرار بدهند. 

در حال حاضر آیا کمبود مربی برای دانش آموزان ناشنوا یا کم شنوا وجود دارد؟ منظورم مربی‌های متخصصی است که مشخصا برای این دسته از دانش آموزان کار می‌کنند. 

خوشبختانه در سطح کشور کلاس‌بندی‌ها صورت گرفته و ساماندهی نیروی انسانی انجام شده و بر این اساس و آماری که تا چند روز قبل به دست آوریم، در همه گروه‌های معلولیت، حدود ۹۵ درصد ساماندهی‌ها صورت گرفته و کلاس‌بندی انجام شده است. این ساماندهی نسبت به سالهای قبل بهتر است و مشکلی در رابطه با کمبود نیروی انسانی نخواهیم داشت و آموزش و پرورش از بخش‌های مختلف آن را تامین کرده و به ویژه در بخش دانش آموزان با آسیب شنوایی با مشکل نیروی انسانی مواجه نیست. 

وضعیت این دانش آموزان در مناطق دوردست و محروم چگونه است؟ قرارگاه عدالت تربیتی برای این دانش آموزان چه اقداماتی انجام می‌دهد؟ آیا برنامه‌ای برای شناسایی و علل بروز این آسیب در کودکان در آموزش و پرورش استثنایی انجام می‌شود؟ 

بحث اصلی در مشکل شنوایی بچه‌ها این است که باید از این مشکل جلوگیری شود و پیشگیری به عمل بیاید. بحث اصلی در ارتباط با همه معلولیت‌ها از جمله مشکل ناشنوایی این است که سعی شود پیشگیری لازم صورت بگیرد. بخش عمده پیشگیری مربوط به سایر دستگاه‌هاست و البته ما در این زمینه اطلاع‌رسانی لازم را انجام می‌دهیم به عنوان نمونه بحث آموزش‌های خانواده در این زمینه صورت می‌گیرد. ما بیشتر سعی می‌کنیم مداخله به هنگام داشته باشیم. از نظر ما مداخله به هنگام نوعی پیشگیری محسوب می‌شود. وقتی کودک در بدو تشخیص ثبت نام و به عنوان نوآمور و دانش آموز ما تلقی می‌شود، طبیعتا از بروز مشکل حادتر و تشدید معلولیت او جلوگیری می‌شود. بنابراین در بحث پیشگیری ما پیشگیری‌های نوع دوم و سوم را که جزو وظایفمان است را انجام می‌دهیم. عوامل متعددی در بروز ناشنوایی و مشکل شنوایی مانند بیماری‌های عفونی و موارد دیگر مثل ضربه‌ها و… هم دخیل هست که حتی برخی از آن‌ها مربوط به قبل از تولد است. افزایش آگاهی و اطلاع والدین و مردم در پیشگیری از این معلولیت می‌تواند موثر واقع شود. جلوگیری از ازدواج فامیلی هم می‌تواند نقش داشته باشد ما نمونه‌هایی داریم که در خانواده‌هایی انواع ناشنوایی ارثی مشاهده شده است. این موارد اگر در سطح جامعه مورد توجه واقع شود، به پیشگیری از چنین معلولیت‌هایی کمک می‌کند. سایر دستگاه‌ها در این امر مسئولیت اصلی را برعهده دارند و ما به عنوان آموزش و پرورش در این زمینه فعالیت‌هایی انجام می‌دهیم و کار ما بیشتر به مداخله به‌هنگام در ارتباط با همه گروه‌های معلولیت از جمله ناشنوایان مرتبط است.

بهسازی و مناسب‌سازی مدارس عادی برای حضور دانش آموزان استثنایی به کجا رسید؟ به نظر می‌رسد یکی از گروه‌های دانش آموزان استثنایی که راحت‌تر از دیگر گروه‌ها امکان حضور در مدارس عادی را دارند، همین دانش آموزان دارای آسیب شنوایی هستند. در حال حاضر چه تعداد از این دانش آموزان در این مدارس تحصیل می‌کنند؟

در مجموع رویکرد سازمان ما آموزش تلفیقی فراگیر است و سعی می‌کنیم تا جایی که امکان داشته باشد و دانش آموز بتواند در مدرسه عادی تحصیلش را ادامه دهد، آن‌ها را به این مدارس هدایت کنیم. ما معتقدیم حق این بچه هاست که کنار هم‌سالان خود تحصیل کنند و طبیعتا مزایای متعددی برای این امر مترتب است. تحقیقات نشان داده است که این کار به رشد اجتماعی این بچه‌ها کمک زیادی می‌کند. هر کودکی حق دارد در نزدیکترین مدرسه به محل سکونت خود با کمترین محدودیت‌ها ادامه تحصیل بدهد. رویکرد سازمان طی سالهای گذشته این بود که دانش آموزان استثنایی را تا جایی که خانواده‌ها مایل باشند و تا جایی که امکانش باشد به مدارس عادی بفرستیم و به صورت تلفیقی فراگیر درس بخوانند. ما بیش از ۴ هزار دانش آموز در مدارس خاص، ویژه و استثنایی داریم و حدود ۱۰ هزار تلفیقی هستند و این روند ادامه دارد و به مرور دانش آموزان مدارس خاص ما کم می‌شوند چراکه تشویق می‌شوند و به مدارس عادی می‌روند و خانواده‌ها استقبال می‌کنند. به خصوص در گروه ناشنواها و کم شنواها که شما هم اشاره کردید و مشکل این افراد به نسبت سایر گروه‌ها کمتر است. مدرسه باید برای دانش آموز با آسیب جسمی-حرکتی مناسب‌سازی شود البته چنین مشکلاتی در دانش آموزان با آسیب شنوایی کمتر است و مناسب‌سازی خاصی هم نیاز ندارند و بیشتر مناسب‌سازی مربوط به مناسب‌سازی محتوایی است و باید معلمان مدارس پذیرا را آماده کنیم که بتوانند با بچه‌ها ارتباط برقرار کنند. یکی از فعالیت‌های سازمان ما بحث نهضت آموزش زبان اشاره است و تعدادی مدرس تربیت کرده‌ایم و سال ۹۹ حدود ۵ هزار نفر در این نهضت شرکت کردند که تقریبا دو میلیون ساعت آموزش ارائه شده است و شامل سطح مقدماتی و تکمیلی بوده است. این اقدام در سالهای بعد هم ادامه داشته و سال گذشته حدود دو هزار نفر در این نهضت شرکت کردند. این کارها در راستای اطلاع رسانی، آگاه‌سازی جامعه و آموزش نحوه تعامل با ناشنوایان است. در رابطه با نهضت آموزش زبان اشاره امسال قرار است برای سطح تکمیلی آموزش این زبان، به معلمان و والدین به تعداد سه هزار نفر آموزش بدهیم و این کار در حال  انجام است. 

آیا برای افراد علاقه‌مند امکانی فراهم است تا بتوانند زبان اشاره را یاد بگیرند؟ 

بله، به عنوان نمونه حتی برای نیروهای نظامی و ستاد ناجا سال گذشته کارگاهی را تعریف کردیم و ۴۰ ساعت عزیزان ناجا در این دوره شرکت کردند. برای سایر نهادها مثل قوه قضاییه نیز باید این آموزش برگزار شود چراکه در دادگاهی ممکن است مراجعاتی داشته باشند بنابراین باید همه جامعه این آگاهی را به دست آورند و سازمان آموزش و پرورش استثنایی در این زمینه کارهایی می‌کند و هر سال از ۳ تا ۵ هزار نفر آموزش می‌بینند و اگر اهالی رسانه مایل باشند نیز می‌توانیم دوره و کارگاهی تعریف کنیم تا بتوانند با فرهنگ واژگان زبان اشاره آشنا شوند. در کنار این اقدمات، نرم افزاها و اپلیکیشن‌های مختلفی هم تولید کرده‌ایم که علاقه مندان می‌توانند از آن استفاده کنند.ما معتقدیم مسئولیت جامعه این است که به حقوق افراد معلول توجه کنند. من معتقدم جامعه خوب، جامعه‌ای است که حقوق همه در آن رعایت شود و شهر خوب شهری است که حقوق معلولان در آن رعایت شود و آموزش و پرورش خوب هم آموزش و پرورشی است که بتواند فرصت‌های برابری را برای همه گروه‌ها از جمله معلولان با هراستعداد و توانایی که دارند فراهم کند بنابراین حقوق این افراد ایجاب می‌کند که همه مردم آشنایی کامل برای ارتباط با این افراد را داشته باشند و ما از علاقه مندان استقبال می‌کنیم و اصلا وظیفه ماست که در این زمینه کاری کنیم. ناشنوا قبل از اینکه ناشنوا باشد یک انسان است و کمک به او کمک به جامعه بشری است. اگر جامعه نسبت به این افراد بی‌تفاوت باشد نتایج نامطلوب اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به بار می‌آورد و طبیعا مسئولان و آحاد جامعه باید شناخت کامل از آن‌ها داشته باشند و زندگی بهتری را برایشان فراهم کنند.